Αριστείδης Αντονάς: Η d14 εκπέμπει μια διαφορετική σκέψη από τις προηγούμενες

Όποια αναφορά στην documenta 14 στην Αθήνα οφείλει να απέχει πολύ από τον απλό σχολιασμό μιας έκθεσης. Ως μακράς διάρκειας δράση συγκεκριμένων προσώπων μέσα στην πόλη, η d14 λειτούργησε μέχρι σήμερα, εδώ και τρία περίπου χρόνια, σε εκείνον το χρονικό ορίζοντα που καλεί η d14 εκπέμπει μια διαφορετική σκέψη από τις προηγούμενες: αυτό τον χαρακτήρα επέλεξε για τον εαυτό της και οι προτεραιότητες της d14 οδηγούν σε προβληματισμούς ικανούς να αναδιατάξουν και να επαναπροσδιορίσουν την σημερινή σκηνή της τέχνης εξ αυτής της απόφασης. Η τέχνη οικειοποιήθηκε την φιγούρα του subaltern μετατρέποντας, όμως, την φιγούρα αυτή σε ένα μακρινό θιγόμενο πρόσωπο, το ένα αφηρημένο, τιμώμενο πρόσωπο της καλλιτεχνικής παραγωγής των τελευταίων χρόνων. Η d14 επιχειρεί να αλλάξει θέση παρατήρησης ως προς την φιγούρα του subaltern αποδεικνύοντας χωρίς τόσο κόπο ότι με την μετάθεση του σημείου παρατήρησης ο λόγος περί αδυνάτου δυσκολεύει μια συγκαταβατική λογική.

Ο τίτλος "Μαθαίνοντας από την Αθήνα" λειτουργεί σε διαφορετικά επίπεδα: εννοείται προκλητικά για τον Γερμανό θεατή της d14 που καλείται να ξεπεράσει την τρέχουσα προκατάληψη έναντι της Αθήνας. Σε πολλές περιπτώσεις μια τέτοια επιστημολογία των Αθηνών θεωρείται στη Γερμανία απλό παράδοξο: δεν υπάρχει τίποτε να μάθουν οι Γερμανοί από την Αθήνα. Η ομάδα της d14 εργάστηκε για να διαβλέψει τον τρόπο με τον οποίο η Αθήνα θεωρεί τον εαυτό της νότιο αλλά επίσης, και για να ανιχνεύσει την ευαισθησία της ως βορειότερης άλλων περιοχών.

Η ιδιότυπη επιστημολογία των Αθηνών δεν εννοείται από την ομάδα της d14 ως απλή εμβάθυνση σε Αθηναϊκά προβλήματα. Περισσότερο με κέντρο την Αθήνα (ένα ιδιαίτερο παράδειγμα ανάμεσα σε άλλα), δοκιμάζεται να αντιμετωπιστεί η συνθήκη μιας διαφορετικά σκηνοθετημένης αποικιοκρατίας. Η έμφαση στο τοπικό οδηγεί, λοιπόν, εκ νέου σε μια γενίκευση. Ο δανεισμός της προοπτικής του ιδιαίτερου βλέμματος από τον Νότο και η υιοθέτηση μιας διαφορετικής οπτικής γωνίας από την τυπικά ευρωπαϊκή, την γερμανική, την βόρεια, αποτελείτο πιο σημαντικό σημείο της πρότασης που ανέπτυξε μέσα στον στην διάρκεια των τελευταίων ετών η d14.

Με αφετηρία αυτή την μετακίνηση του βλέμματος που κοίταζε τον κόσμο από το Κάσελ σ' ένα βλέμμα που εφορμάται από "αλλού" η d14 ανοίγεται σε ένα σύνολο κρίσιμων ερωτημάτων όχι μόνο για την τέχνη αλλά και για την γοργά μεταλασσόμενη κατάσταση του πλανήτη. Στις παρυφές ενός ηγεμονικού πλαισίου δοκιμάζεται κάποια προοπτική "του ίδιου του αδικημένου" εκείνου, δηλαδή, που θίγεται από το πλαίσιο αυτό. Για να αποφύγει τον φιλανθρωπικό χαρακτήρα ή την λογική του Ρομπέν των Δασών (όταν αναλαμβάνει, δηλαδή, ο τρίτος να βρει λύσεις για τον θιγμένο, γινόμενος ο νέος ήρωας), η d14 λειτουργεί με τον ακόλουθο τρόπο: χαμηλώνει την ένταση των ονομασμένων παρεμβάσεών της. Δεν εξαντλείται σε επιθετικές ρητορικές προς το ηγεμονικό: ανασυντάσσει ένα βλέμμα που στρέφεται προς τόπους νότιους από τον νότο. Οργανώνει επίσης την προσοχή της προς λόγους μη ηγεμονικούς που μένουν σκιασμένοι.

Το δικό μου έργο για την documenta 14 είναι πολλαπλό. Εντάσσεται στην σειρά εργασιών των τελευταίων ετών με τον τίτλο Κενό Πανεπιστήμιο. Εννοώ το Κενό Πανεπιστήμιο ως μια αόρατη αποθήκη με αντικείμενα, μια σειρά από πλατφόρμες που υποδέχονται τα αντικείμενα και κάποια σχέδια για την αναδιάταξή τους: ένα εγχειρίδιο κατευθύνει, δηλαδή, την σκηνοθεσία των αντικειμένων: Ως υποβοηθητικός μηχανισμός που πλαισιώνει καταστάσεις,ο πληθυσμός των αντικειμένων που σχεδίασα και συνέλεξα φιλοδοξεί να δημιουργήσει την δυνατότητα για προδιαγεγραμμένες αλλά ρευστές εγκαταστάσεις συναντήσεων. Οι συγκεκριμένες ομάδες αντικειμένων σκηνοθετούνται σε γενικά σχήματα: παρουσιάζουν μια μικρής κλίμακας θεατρική τυπολογία που πρόχειρα υποκαθιστά μεγάλα αρχιτεκτονικά διαβήματα του παρελθόντος. Το αμφιθέατρο, για παράδειγμα, μετατρέπεται σε μια σειρά από διατάξεις μικροφώνων, πρόχειρων καθισμάτων, οθονών, ηχείων και προβολέων που σκηνοθετούνται με συγκεκριμένους τρόπους. Ειδικές πλατφόρμες προσφέρονται ως σκηνές για τις διατάξεις των αντικειμένων σε ιδιαίτερους χώρους.

Η πρώτη εγκατάσταση που πραγματοποίησα για τις ανάγκες ενός ημι-δημόσιου προγράμματος της d14 στην αίθουσα Πρεβελάκη της Καλών Τεχνών στην Πατησίων είχε τον τίτλο Η Αρχή των Συναθροίσεων (The Principle of Gathering). Είναι μια μεταβαλλόμενη εγκατάσταση που οργανώνει θέσεις και σενάρια για μια αποθήκη αντικειμένων και ηλεκτρικό εξοπλισμό. Θυμίζει μια παρτιτούρα για μεταβολές χώρου που ελεγχόταν από ένα χειροποίητο εγχειρίδιο χρήσης.

Η δεύτερη εγκατάσταση που πραγματοποίησα έγινε στην Παλιά βιβλιοθήκη της Καλών Τεχνών στην Πειραιώς. Αυτή είναι μια εγκατάσταση του Κενού Πανεπιστημίου που περιλαμβάνει θήκες για δράσεις οι οποίες αναπροσαρμόζονται με κινητά στοιχεία. Για αυτή την εγκατάσταση χρησιμοποιήθηκε υλικό που βρέθηκε μέσα στην παλιά βιβλιοθήκη, ενώ εντάχθηκε σε αυτή μέρος της αποθήκης αντικειμένων που φέρουν ήδη μέρος της ιστορίας της d14. Η δεύτερη εγκατάσταση μιλά με κάποιον ιδιαίτερο τρόπο για την παλιά βιβλιοθήκη της Σχολής Καλών Τεχνών αλλά επίσης, και για την λειτουργία της d14 στην αίθουσα Πρεβελάκη που μετακόμισε και για την διάρκεια δράσης της d14 στην Αθήνα και για το μέλλον της σχολής που μετά από την documenta δεν θα είναι η ίδια σχολή.

Η documenta 14 προσφέρει στην Αθήνα το ποικίλο υλικό για διαφορετικές αναγνώσεις και αντιδράσεις. Ξεχωρίζω, ανάμεσα σε πολλά που έχουν μέχρι σήμερα κεντρίσει την προσοχή μου, την εγκατάσταση της φωτογράφου Gauri Gill μέσα στο Επιγραφικό μουσείο της Αθήνας. Η συνύπαρξη των φωτογραφιών της με το υπάρχον υλικό της μόνιμης συλλογής και η ένταξη του χώρου στην εμπειρία της επίσκεψης δείχνει ένα σχέδιο έκθεσης που συνεκτιμά το υπάρχον και το νεόφερτο κατα τρόπον ώστε να παράγεται ένα διαφορετικό νόημα από την συνεύρεση. Αυτή η δυνατότητα διαφορετικών παλιμψήστων που ερμηνεύουν και μεταμορφώνουν την αθηναϊκή κατάσταση αποτελεί την κεντρική περιοχή από όπου η d14 εκπέμπει μια διαφορετική σκέψη από τις προηγούμενες.

Αριστείδης Αντονάς

---

Εύα Στεφανή: Συμμετέχοντας στην documenta 14

Έχει περάσει σχεδόν ένας μήνας από τότε που ξεκίνησε η documenta 14 στην Αθήνα και η βασική διαφωνία που αρθρώνεται στον μικρόκοσμο των καλλιτεχνών σχετίζεται με το αν η documenta είναι μια ευκαιρία διαλόγου με την διεθνή εικαστική σκηνή ή πρόκειται για μία μορφή πολιτιστικού ιμπεριαλισμού. Όταν συμμετέχω σε αυτές τις διενέξεις, η φράση που μου έρχεται στο νου είναι το περίφημο saying του William Blake: "To generalize is to be an idiot". Η γενίκευση, η απλούστευση και οι υψηλοί τόνοι είναι τα χαρακτηριστικά αυτών των συζητήσεων, σοβαρών ή λιγότερο σοβαρών.

Προσπαθώντας λοιπόν να αποφύγω την γενίκευση, θα αναφερθώ με λίγα λόγια στη δική μου αναπάντεχη συμμετοχή. Συμμετέχω στην documenta 14 με ένα video στην Αθήνα και δύο έργα στο Kassel. Το δωδεκάλεπτο video με τίτλο «Χειρόγραφο» που εκτίθεται στο Ωδείο Αθηνών αποτελεί μια περιπλάνηση στο κέντρο της Αθήνας. Στην ταινία αυτή, πειραματίστηκα με ένα υβριδικό είδος που συνδυάζει τον κινηματογράφο της παρατήρησης με αρχειακό υλικό, found footage και οικογενειακά super 8. Με απασχόλησε η αντιπαράθεση δημόσιου και ιδιωτικού λόγου καθώς και το ζήτημα της κατασκευής της «σιδηράς» συλλογικής μνήμης σε αντιπαράθεση με την θραυσματική ατομική μνήμη.

Στο Kassel θα προβληθεί η «Ακρόπολη» (2004). Στην ταινία αυτή χρησιμοποίησα αποσπάσματα από πολυκαιρισμένες πορνογραφικές ταινίες και αρχειακό υλικό από επίκαιρα επιχειρώντας ένα σχόλιο για την σχέση πορνογραφίας και ιστορίας και την διαχρονική εκμετάλλευση του μνημείου για λόγους ιδεολογικούς και εθνικούς. Μαζί με την «Ακρόπολη» θα προβληθεί κι ένα ακόμα έργο με τον προσωρινό τίτλο «Καρυάτις».

Ανάμεσα στα πολλά έργα που με εντυπωσίασαν στην documenta 14 ξεχώρισα το έργο του 80χρονου David Harding στη Ριζάρη το οποίο εμπνεύστηκε από το ποίημα του Μπέκετ προς την ερωμένη του στο Κάσελ. Επίσης την αρχιτεκτονική παρέμβαση του Ζάφου Ξαγοράρη, που βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη, στο 8ο Γυμνάσιο Αθηνών. Και τέλος τον κεντημένο «ναό της απώλειας» της Μounira Al Solh από τον Λίβανο στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης.

Εύα Στεφανή