Der intellektuelle Werdegang und das lyrische Werk von Josef Eliya

Der Dichter und Übersetzer Josef Eliya wurde 1901 in Ioannina, der Metropole romaniotischer Juden, geboren. Er veröffentlichte erstmals 1918 in der Zeitschrift Israel sein Erstlingswerk, das Gedicht „Die drei Rabbiner“. In jener Periode beschäftigte ihn als begeisterten Unterstützer des Zionismus besonders das Schicksal des Judentums, wobei er gleichzeitig seinen Glauben hinsichtlich der Wiederherstellung einer jüdischen Nation vortrug. Aufgrund seiner jugendlichen Begeisterung, aber auch des Geistes, der in der jüdischen Gemeinde von Ioannina vorherrschte, war er mehr denn je von der Idee einer jüdischen nationalen Einheit beeinflusst. Der Fall Eliya jedoch weist, wie in der Folge sein Werk selbst zeigt, etliche Unterschiede hinsichtlich der ideologischen Annäherung an die Entwicklungen auf: Er befürwortete die Notwendigkeit, den Staat Israel zu gründen, indem er sich der nationalen Idee nicht nur über die Religion näherte. Im Gegensatz zur Mehrheit der jüdischen Diaspora glaubte er, dass die Juden außer dem religiösen Bewusstsein, das durch die Organisation ihrer Gemeinden gewährleistet wurde, auch die nationale Identität derjenigen Länder erworben hätten, in welchen sie lebten.

Seit 1904 existierte in Ioannina die Schule der A.I.U. [= Alliance Israélite Universelle], die bereits seit den letzten Jahrzehnten des 19. Jahrhunderts in vielen Ländern die traditionellen Schulen religiöser Erziehung und rudimentärer Erlernung der hebräischen Sprache verdrängt hatte. Die Alliance hatte sich unter anderem als Ziel gesetzt, zur Emanzipation und zum geistigen Fortschritt der Israeliten auf der ganzen Welt beizutragen, eine Gegebenheit, die ausschließlich durch weltliche und westliche Bildung, nicht durch religiöse Erziehung erlangt werden konnte. Ihre Arbeit stieß jedoch auf einigen Widerstand, da nicht Wenige der Ansicht waren, sie bedrohe die traditionelle Struktur der israelitischen Gemeinden. Angesichts des Werdegangs des Absolventen und späteren Professors der Schule, Josef Eliya, haben sich diese Behauptungen als keineswegs unbegründet erwiesen.

Das Griechentum und das Judentum waren also für Eliya insofern von Bedeutung, als dass sie ihm erlaubten, Antworten auf seine großen Fragen über das Leben und die Kunst zu suchen, weshalb in seinem Fall etwas Außergewöhnliches und besonders Seltenes geschah. Was war seine Besonderheit? Sein eigener Blickwinkel? Er hat es gewiss geschafft, mit seinem Werk die dialektische und oft widersprüchliche Beziehung zwischen Griechentum und Judentum zu unterstreichen, indem er auf einzigartige Weise den griechischen Intellekt mit dem jüdischen Geist verband. Selbst als Übersetzer verstand er das Übersetzen als Zeichen sprachlicher Kommunikation zwischen der griechischen und der hebräischen Sprache.

Nach seinen ersten Gedichten wurde er gemäßigter und begann allmählich einen deutlichen ideologischen Wandel zu äußern, der seinen sich ab 1920 häufenden Meinungsverschiedenheiten mit den zionistischen Organisationen in Ioannina geschuldet war. Er wandte sich einer Poesie des Protestes, des Sarkasmus zu, die manchmal bis an die Grenzen der Gesellschaftssatire reichte, was für ihn das geeignetste Mittel der Konfrontation mit den sozialen Stereotypen und der institutionellen Unterdrückung bildete.

Die Gedichte, die Eliya Mitte der 1920er Jahre veröffentlichte, brachten – jenseits ihrer Lyrizität und ihres biblischen Tons – auf einzigartige Weise die Ansichten und besonderen sozialen und politischen Gegebenheiten der Zwischenkriegszeit zum Ausdruck. Eliya glaubte, dass sich die Kunst in den Dienst der Ideen stellen müsse. Der deutliche Radikalismus, der sich bereits zu Beginn der 1920er Jahre zaghaft in seinem Werk abzeichnet, ist in der Mitte desselben Jahrzehnts nunmehr offenkundig. Diese Veränderung lässt sich darauf zurückführen, dass sich sein Interesse allmählich von der strikten Beschränkung auf jüdische Themen zu einer aktiven Auseinandersetzung mit den gesellschaftspolitischen Problemen seiner Zeit verlagerte, da er absolut davon überzeugt war, dass die Literatur in der Lage sei, das menschliche Bewusstsein und damit den Verlauf der gesellschaftlichen Veränderungen zu beeinflussen. Seine Verse wirkten sehr provokant in einer provinziellen jüdischen Gemeinde an, die vielleicht die konservativste jüdische Gemeinde in Griechenland war. Die Vorsteher der Gemeinde, aber auch die übrigen Gleichgläubigen von Ioannina konnten sich in ihrem engen geistigen Horizont diese seine geistigen Bedenken nicht erklären. Die sozialistische Bewegung in Griechenland befand sich gerade im Aufbau und suchte noch ihr Klassenbewusstsein, weshalb ihre Verfolger besonders hart gegen die Pioniere der avantgardistischen sozialistischen Intelligenz Griechenlands vorgingen, zu der Eliya zweifellos gehörte.

Eliyas Aufbegehren nahm eine immer konkretere Form der Anklage an, ein Phänomen, das bei immer mehr Juden in Ioannina die Überzeugung hervorrief, dass es sehr schwierig sein würde, eine vollständige Angleichung des jüdischen mit dem christlichen Element der Stadt zu erreichen. Und das, weil die religiösen Machthaber – nach Eliya die Wortführer des Konservativismus – statt der Assimilation die Abschottung als einziges Mittel der Verteidigung gegen die immer häufiger auftretenden Fälle von Antisemitismus wählten. Die Situation in Ioannina wurde trotz aller sozialen und intellektuellen Mobilität in der Stadt für Eliya unerträglich, da er sich mit Gefühlen und Haltungen von Menschen konfrontiert sah, die seiner eigenen Mentalität fremd waren. Eliya weigerte sich, den Vorgaben der politischen Machthaber nachzugeben und fuhr fort, spitze Verse zu veröffentlichen. Die ständige Konfrontation mit ihnen führte schließlich dazu, dass er aus seiner geliebten Stadt verbannt wurde.

Für eine sehr kurze Zeit zeigte Josef Eliya eine gemäßigtere Haltung gegenüber der Führung der jüdischen Gemeinde, und die jüdische Gemeinde zeigte sich ihrerseits versöhnlicher. Diese provisorische Versöhnung hatte noch einen weiteren Grund: Eliya begann die jüdische Tradition zu erforschen und übersetzte gleichzeitig mehrere jüdische Gedichte ins Griechische. Da glaubten einige, voreilig urteilend, dass sich seine Ansichten geändert hätten, doch es dauerte nicht lange und die Beziehungen gerieten erneut in Brand, als er begann, seine für die konservative jüdische Gemeinde sehr provokanten Ansichten über die Verschmelzung des jüdischen mit dem christlichen Element zu verbreiten. Seine diesbezügliche Kehrtwende ist nicht unerklärlich und zeigt, dass er offensichtlich die Entwicklungen verfolgte, die im ganzen Land hinsichtlich der Behandlung der jüdischen Bevölkerung stattfanden.

In derselben Zeit widmete sich Eliya ausdauernd dem Studium der biblischen und metabiblischen Literatur. Was ihn jedoch nicht davon abhielt, gleichzeitig Gedichte zu verfassen und seine sozialistischen Ideen der gesellschaftlichen Befreiung weiter zu verbreiten. Eliya reagierte inzwischen auf jeden Versuch der Einschränkung seiner Redefreiheit, den die Anführer der jüdischen Gemeinde von Ioannina durchsetzen wollten. Die immer häufiger getroffenen repressiven Maßnahmen konnten seine Tätigkeit nicht einschränken und hinderten ihn auch nicht daran, immer „provokantere“ Texte zu schreiben. Er gehörte nunmehr zu denjenigen, die am Rande der offiziellen Linken und im Schoß der radikalen Intelligenz ihre Stimme erhoben, mit dem Ziel, einen kritischen Diskurs zu entwickeln, der den Dogmatismus in Frage stellen würde. In diesem Klima stellte Josef Eliya ständig die traditionellen Werte in Frage und hörte nicht einen Moment auf, die persönliche, aber vor allem die kollektive Freiheit einzufordern, damit eine gerechtere Gesellschaft entstehe.

Seine Aktivitäten hatten zur Folge, dass er sogar auf einer Hauptstraße von Ioannina von einem Unbekannten angegriffen und verletzt wurde. Damals begann man auch seine Entlassung von der Alliance in die Wege zu leiten, während seine privaten Französisch-Unterrichtsstunden, auf die er dringend zur Konsolidierung seiner miserablen finanziellen Situation angewiesen war, eine nach der anderen wegbrachen.

In jener Zeit befasste sich Eliya, wie fast die Gesamtheit der griechischen linken Intelligenz, mit der Position der proletarischen Kunst. Das Wort „Proletarier“ sensibilisierte und inspirierte vor allem junge Literaten und Intellektuelle, die dem Wortsinn gerne die Konnotation „Revolutionär“ beifügten. Die Infragestellung der gesellschaftlichen Realität, auch wenn sie nicht immer in ihrem Werk zum Ausdruck kam, charakterisierte ihre allgemeine Haltung zum Leben. Eliya war davon überzeugt, dass sich die Kunst im Dienst der Ideen engagieren müsse. Die soziale Thematik seiner Gedichte spiegelt den Klassenkampf wider, zeigt die Überlegenheit des Proletariats auf und klagt die gesellschaftliche Ungerechtigkeit an. Eliya begnügt sich jedoch nicht damit, sondern ist der Ansicht, dass es seine Pflicht sei, die Mitglieder der Gesellschaft zu erziehen, vor allem jene, die der arbeitenden Klasse angehören. Diese Erziehung erfolgt durch die Weitergabe sozialistischer Ideale, Beispiele kämpferischen Verhaltens sowie die Implantation ideologischer Parameter, mit deren Adaptation der Kampf der Arbeiterklasse gestärkt wird. Sein Werk weist ein breites Spektrum ideologischer Optionen auf und betont die Notwendigkeit einer revolutionären Gesellschaftsperspektive in der Dichtung.

Bereits sehr kurze Zeit nach seiner Flucht aus Ioannina wird er in die geistigen Kreise Athens aufgenommen. Die Wertschätzung, die er in diesen Kreisen erfährt, stärkt sein verletztes Selbstbewusstsein und bekräftigt sein Ansinnen, sich auch im Bereich der Forschung hervorzutun. Er beginnt die Zusammenarbeit mit einigen Literaturzeitschriften der damaligen Zeit. Die Leitung der Großen Griechischen Enzyklopädie beauftragt ihn mit der Verfassung der Stichworte jüdischer Thematik, die sich auf jüdische Philosophen, Dichter und andere Künstler, Talmud-Gelehrte, Rabbiner, Politiker beziehen, sowie auf Themen mit Bezug auf das Judentum in seinem historischen, religiösen, sprachlichen und kulturellen Ausdruck und Werdegang. Ihre Lektüre zeigt, dass sie sich grundsätzlich durch eine außerordentlich sorgfältige Aufarbeitung und Dokumentation auszeichnen, die hinreichend Kompetenz und Wissen beweisen. Leider reichte seine Zeit nicht, die Arbeit abzuschließen, da ihn sein vorzeitiger Tod am Buchstaben „K“ ereilte (insgesamt verfasste er 203 Lemmata).

Eliya veröffentlichte in den philologischen Beiheften der Großen Griechischen Enzyklopädie, die sich an ein breites Publikum wandten, außer Gedichte meist Prosa-Übersetzungen, und verfasste auch kurze Essays biblischen Inhalts. Parallel zur Verfassung biblischer Gedichte schrieb er weiterhin Gedichte mit gesellschaftlicher Dimension, die einer sozialistischen Ideologie nahestanden. In jener Periode befand sich Eliya vielleicht am Reifepunkt seiner lyrischen Kreativität: Ohne Fürsprecher der Tradition zu sein, ehrte und verehrte er das Werk der Älteren und gleichzeitig war er Fürsprecher des Fortschritts. Inzwischen wandte er sich der jüdischen Philosophie und den apokryphen Philosophien wie dem Kabbalismus zu, aber auch dem griechischen und französischen Schrifttum. Bereits in Athen, von den Problemen befreit, denen er in Ioannina begegnete, arbeitete er unentwegt. Er besuchte regelmäßig Abendkurse im Französischen Institut von Athen und konnte so tagsüber arbeiten, um seinen eigenen, aber auch den Lebensunterhalt seiner Mutter zu verdienen.

Eliya wandte sich nunmehr von der zionistischen Thematik ab, schrieb Gedichte, die seine seelische Welt zum Ausdruck brachten, welche noch von den Auseinandersetzungen mit den Traditionalisten seines Glaubens in Ioannina erschüttert war. Diese Gedichte sind von Karyotakis und den französischen „Poètes maudits“ beeinflusst. In den Gedichten, die er Mitte der 1920er Jahre schrieb, äußerte er seine Weigerung, sich mit der tristen Wirklichkeit abzufinden und schwelgte in der Vergangenheit, flüchtete in das Paradies seiner Kindheitsjahre, das für ihn eine Version der idealen Welt bildete. Die Beschreibung der Langeweile und der fehlenden Perspektiven signalisierten für Eliya keine pessimistische Resignation, sondern die möglichst intensive Darstellung der Idee von der Überwindung derjenigen gesellschaftlichen Konventionen, die ihn in die Sackgasse geführt hatten. Die Dichtung, die soziale Revolution, aber auch die Liebe bilden im Übrigen den Rahmen, innerhalb dessen die meisten Dichter dieser Generation ihre Weigerung zum Ausdruck brachten, sich mit der Wirklichkeit ihrer Zeit abzufinden. Eine Weigerung, die in den Weg des – individuellen oder kollektiven – Aufstandes mündete. Als Eliya noch in Ioannina lebte, stand er vor dem Dilemma, sich entweder den konservativen Ansichten seiner Glaubensbrüder zu beugen oder sich dagegen zu widersetzen und den Preis in Form von Ablehnung, Marginalisierung und Isolierung von der übrigen jüdischen Gemeinde zu zahlen. Die Verbitterung und die Enttäuschung bilden den Hintergrund von Eliyas Weigerung, sich mit der Realität der Zeit abzufinden, eine Tatsache, die ihn schließlich zur Auflehnung gegen die Konvention und gegen den Konservativismus führte.

In der Zeit, in der Eliya seinen poetischen Ausdruck fand, wurden die Vertreter des Demotizismus [Bewegung zu Anfang des 20.Jhds., die sich für den Gebrauch der griechischen Volkssprache, von antiken und pseudoantiken Wendungen gereinigt, einsetzte.] immer zahlreicher, während sich die Verbindungen der griechischen zur europäischen, vor allem zur französischen Literatur besonders intensivierten. Es gab inzwischen einige griechische Dichter, die unter dem Einfluss des Symbolismus schrieben und großen Wert auf Musikalität legten, Verse mit beeindruckenden Bildern schrieben, die sich ungekünstelt zwischen dem Fühlbaren und dem Flüchtigen, dem Wirklichen und dem Traumhaften bewegten.

Karyotakis‘ Dichtung fand besonderen Anklang bei Dichtern, die, wie Eliya, aus kleinbürgerlichem oder provinziellem Umfeld stammten. Dichter, die in Räumen erstickten, die antipoetisch waren und ihnen nicht die Möglichkeit gaben, die geistigen Prozesse, die in den größeren Städten stattfanden, zu verfolgen. Karyotakis, Verfechter des leisen Lyrismus und des (Meta)Symbolismus, wurde vor allem als Gesellschaftsverweigerer wahrgenommen: Er war das Symbol ihres gesellschaftlichen und psychologischen Exils, da er mit seiner Dichtung die gesellschaftliche Ausweglosigkeit, aber auch den verzweifelten und bewussten Versuch ihrer Aufhebung zum Ausdruck brachte. Sein Widerstand gegen jegliche Form institutioneller Unterdrückung bildete den Kommunikationskanal zu seinen Lesern. Eliya fand also in Karyotakis den idealen Literaten, um seiner persönlichen Ausweglosigkeit, seiner ideologischen Bedenken und seiner melancholischen Stimmung Ausdruck zu verleihen. Im Übrigen war es alles andere als unnatürlich, dass ein Dichter wie Karyotakis, der einen persönlichen Widerstand in einem Klima gesellschaftlicher Verleugnung und sozialer Entfremdung zum Ausdruck brachte, bei Dichtern Anklang fand, die auch selbst entsprechende persönliche und gesellschaftliche Ausweglosigkeiten erlebten.

Dichtung, soziale Rebellion, aber auch die Liebe waren im Übrigen die Achsen, die den Rahmen bildeten, in welchem die meisten Dichter dieser Generation ihre Weigerung äußerten, sich mit der Gegenwart ihrer Zeit abzufinden, eine Weigerung, die in den Weg der Auflehnung führte – individuell oder kollektiv. Was wir betonen müssen, ist, dass im Werk von Eliya die Gesellschaftskritik im Vordergrund steht und nicht die Kritik an den Institutionen der Literatur selbst, im Gegensatz zu Karyotakis, der die Fähigkeit der Literatur, die Ausweglosigkeit und die Krise des Dichters auszudrücken, in Frage stellte.

Diese Form vom Widerstand, die im Werk von Eliya zum Ausdruck kam, war vielleicht das Resultat des Einflusses von Palamas hinsichtlich der Rolle und des Stellenwertes des Dichters in der Gesellschaft. Eliya befand sich in dieser Zeit wohl auf dem Höhepunkt seiner dichterischen Kreativität. In seiner Arbeit ist ein weitreichender Einfluss (vor allem in der Sprache und im Versmaß) von Palamas erkennbar: Mitte der 1920er Jahre waren Eliyas Verse schlicht, sorgfältig ausgearbeitet und bemessen. Doch Palamas' Einfluss beschränkte sich nicht auf Sprache und Versmaß. In Anlehnung an Palamas bringt er in seinem Werk auch das Bewusstsein für den Führungsauftrag zum Ausdruck, der die Arbeit eines Dichters zu charakterisieren verpflichtet ist. Die Rezeption von Palamas beschränkte sich nicht auf Gedichte mit sozialem Bewusstsein, sondern erstreckte sich auch auf jene, in denen Eliyas seine Sehnsucht nach seiner Heimat zum Ausdruck brachte. Der Einfluss der Dichtung von Karyotakis und Palamas auf Eliyas Werk ist kein Grund, den künstlerischen Wert seiner Lyrik und deren Originalität anzuzweifeln. Seine Gedichte sind von einer tiefen sozialen Sensibilität geprägt, da er von der Eigenständigkeit und der gesellschaftlichen Rolle des geistigen Schöpfers überzeugt war.

Im Sommer 1927 kehrte Eliya für kurze Zeit nach Ioannina zurück. Der Empfang, der ihm bereitet wurde, war beeindruckend, da er nunmehr von seinen Glaubensbrüdern als anerkannter Dichter erachtet wurde. Anfang 1928 kehrte Eliya erneut nach Athen zurück, als arrivierter Literat, der nun auch in seiner Geburtsstadt anerkannt war. Im selben Jahr erlangte er seinen Abschluss an der Französischen Akademie von Athen und begann eine Anstellung als Französisch-Lehrer zu suchen. Sein Ziel erreichte er zwei Jahre später mit der Anstellung an einem Gymnasium in Kilkis. Seine Versetzung dorthin hatte jedoch zur Folge, dass Eliya in der Provinz isoliert und von jeglicher geistig-intellektuellen Entwicklung ferngehalten war. Am Gymnasium in Kilkis traf er von Anfang an auf ein ungünstiges Klima: Der Direktor des Gymnasiums verlangte, dass er seinen väterlichen Nach- bzw. Spitznamen „Kapoulias“ benutzte und seinen, nach des Direktors Meinung, äußerst jüdischen Namen „Eliya“ verbarg. Zu Beginn des zweiten Quartals des Schuljahres 1930-31 erkrankte er an Typhus. Er beantragte Urlaub aus Krankheitsgründen, der ihm jedoch von seinem Vorgesetzten verweigert wurde, der ihn sogar dazu anhielt, sich erst nach dem Ende des Schuljahres ins Krankenhaus einweisen zu lassen. Im Juli 1931 hatte sich sein Gesundheitszustand so stark verschlechtert, dass er am Freitagnachmittag des 19. Juli im Krankenhaus „Evangelismos“ verstarb.

Die Gedichte von Eliya zeichnen sich nicht durch ihre thematische Einheit aus. Sie sind mal politisch, mal lyrisch, wobei jedoch die existenziellen Parameter immer offenkundig bleiben. Sein gesamtes Werk zeichnet sich durch eine Hybridität aus, die es nicht erlaubt, ihn einer bestimmten Schule zuzuordnen. So lässt sich auch die kreative Aneignung ungleicher Vorbilder in seiner Dichtung erklären, wie die von Karyotakis und Palamas. Der wesentliche Unterschied Josef Eliyas zu den anderen Dichtern seiner Generation besteht darin, dass es ihm gelungen ist, in seinem Werk auf ideale Weise den biblischen Ton zu integrieren, der oft sogar mit einem Element der Erotik und des idyllischen Naturalismus vermengt ist. Dank des biblischen Elementes, das durchgehend in seiner Dichtung vorhanden ist, aber auch mit seinen Übersetzungen klassischer hebräischer Texte, ist es ihm auf einzigartige Weise gelungen, den griechischen Intellekt mit dem jüdischen Geist zu verbinden.

Das dichterische Werk von Eliya, obwohl nicht sehr umfangreich, enthält eine nicht unbeträchtliche Anzahl von Gedichten, die sich mit der Liebe befassen. Sein Werk enthält Gedichte, die einen anderen Eliya zeigen, einen, der sich materielleren Genüssen zuwendet, die er jedoch nie auskosten konnte. Die Liebe wird, vor allem in den ersten Gedichten, fatalistisch behandelt, während sie durch die späteren Gedichte wie ein beständiger Traum schwebt. Das Verlangen nach fleischlicher Lust ist mehrmals offensichtlich. In diesen Gedichten offenbart Eliya eine orientalische demütige Schüchternheit, der Charakter dieser Werke unterscheidet sich völlig von den anderen. Manchmal holt ihn ein intensives Verlangen ein, jedoch nur als etwas völlig Vorläufiges. In den anderen Liebesgedichten ist die Frau für Eliya eine flüchtige Idee, und oft gibt es Verweise auf nicht erfüllte Liebeserfahrungen. Doch die weibliche Präsenz in Eliyas Werk erschöpft sich nicht im erotischen Element. Eine besondere Position nehmen auch die Gedichte ein, die von der Liebe zu seiner Mutter inspiriert sind.

Eliyas übersetzerischer Beitrag zur griechischen Literatur ist alles andere als unerheblich, da seine Übersetzungen nie im Hintergrund seiner eigentlichen poetischen Tätigkeit standen. Obwohl er als Übersetzer von Gedichten bekannt ist, schuf er auch hervorragende Übertragungen von Prosawerken, und zwar so viele, dass sie einen eigenen Band bilden könnten. Eliya befasste sich hauptsächlich mit der Übersetzung von Judaistik-Texten, befasste sich mit der Erforschung und dem Studium hebräischen Schrifttums, wobei er davon ausging, dass sich religiöse und weltliche Literatur an vielen Stellen überschneiden und gegenseitig bedingen. Er übersetze das Hohe Lied und Davids Psalmen aus dem Original und gab dabei kunstvoll ihre biblische Pracht wieder. Josef Eliya hatte damit begonnen, das Alte Testament aus dem Hebräischen ins Griechische zu übersetzen, ein Werk, das er leider nicht mehr vollenden konnte. Neben der Übersetzung biblischer Texte übersetzte Eliya auch Werke einiger zeitgenössischer jüdischer Dichter, die in Griechenland völlig unbekannt waren, wie Chaim Bialik, Saul Tschernichowski, Zalman Shneour u.a.

Josef Eliya versuchte, wie auch einige andere Dichter seiner Generation, auf seine Weise den sich öffnenden Abgrund zwischen dem Individuum und der Gesellschaft zu überbrücken. Er hat sich im Leben nie im Hintergrund gehalten, sich nie gänzlich seinem Schicksal unterworfen, noch hat er sich der Melancholie und der Morbidität ergeben. Im Gegenteil, er überwand den Pessimismus und die Nostalgie vergangener Zeiten seines Lebens und vermied nicht die Konfrontation mit der Realität. Er lebte, überdies, in der Zwischenkriegszeit, einer Periode intensiver politischer Instabilität und gesellschaftlicher Auseinandersetzungen, die die Erschütterung, sogar den Verfall bestehender Wertesysteme begünstigten. In solchen Zeiten suchen die Menschen Schutz jenseits des wirklichen Lebens, in einer Vision, die ihrem flüchtigen Dasein Hoffnung und Sinn verleiht. Folglich bildete die Utopie einen organischen Teil des Werkes von Josef Eliya und eine Komponente seiner Ideologie, vielleicht als Ergebnis der Konflikte, denen er sowohl als Individuum als auch als Mitglied einer Gesellschaftsgruppe ausgesetzt war. Es ist also offensichtlich, dass seine Ansichten nicht als abstrakte Hoffnung auf Erlösung entstanden sind, sondern unter dem Einfluss konkreter historischer Umstände. Josef Eliya stellt, nach Savvas Michail, den bedeutendsten Vertreter der breiteren Strömung zeitgenössischen, revolutionären, jüdischen Messianismus in Griechenland dar, im Sinne der Erwartung des revolutionären Umsturzes. In den „messianischen“ Gedichten von Eliya ist die revolutionäre Perspektive sehr konkret. Eliya verwahrt sich dagegen, sich mit der Wirklichkeit seiner Zeit zu arrangieren, was ihn zur Auflehnung führt. Die Erwartung dieser Ewigkeit ist in seinen „messianischen“ Gedichten vorherrschend und ihre Präsenz erklärt sich, wenn man berücksichtigt, dass in der Zwischenkriegszeit gerade die Revolutionsvisionen eine besondere Anziehung auf junge Literaten und Intellektuelle ausübten.

Seine Dichtung ist folglich „kombinierend originell“: mal also recht kopflastig, mal mit biblischem Historismus, mal lyrisch und mal erotisch. Eliya bewegt sich in unterschiedlichen literarischen Traditionen und zögert nicht, jeweils bei Bedarf zu nutzen, was ihm am günstigsten erscheint, eine Tatsache, die seine unbestreitbaren lyrischen Fähigkeiten offenbart. Das Echo der Volksmusik und die Einflüsse seiner Kollegen aus Epirus sind offensichtlich, dort wo Eliya – nicht selten – vom Gefühl der Naturverbundenheit inspiriert wird. Der konkrete Einfluss von Volksliedern ist besonders deutlich in seinen Gedichten, die seine Sehnsucht nach Rückkehr in die Heimat äußern, eine Heimat, die ihn so sehr verletzt hat.

Die Dichtung von Eliya war, außer in seinen ersten drei Werken, keineswegs eine dem zionistischen Ideal verpflichtete, engagierte Dichtung. Seine Gedichte können ebenfalls nicht als durchgehend politisch erachtet werden, obwohl einige seiner Verse kämpferisch und mit der Absicht entstanden sind, gesellschaftliches Unrecht anzuprangern. Die meisten seiner politischen Gedichte gingen aus aktuellen Anlässen hervor und unter keinen Umständen darf ihre Präsenz als vorherrschend in seinem Gesamtwerk überbetont werden. Was seine Dichtung eher kennzeichnet ist seine Fähigkeit, kreative Elemente aus unterschiedlichsten literarischen Traditionen aufzunehmen. Eine Tatsache, die es – wie bereits erwähnt – nicht erlaubt, ihn einer konkreten Schule zuzuordnen.

Eliya war gewiss ein Dichter mit eigener Persönlichkeit, den die Literaturkritik nicht ignoriert hat, und trug zur Erneuerung der dichterischen Tradition in der Mitte der 1920er in Griechenland bei. Die Kritiker jedoch haben nicht die verschiedenen und besonders interessanten Antinomien herausgearbeitet, die sein Werk kennzeichnen (Lyrismus–Vorwurf, Beichte–Schrei, Unschuld–Misstrauen, Zärtlichkeit–(Selbst-)Ironie/Sarkasmus). Beim Versuch einer abschließenden Einschätzung könnte man sagen, dass Eliya nicht gerade an der Spitze literarischer Umbrüche zu platzieren ist – er kann nicht als Kanon-Dichter, als poeta major, bezeichnet werden, beansprucht aber durchaus zurecht die höchste Position des poeta minor.

                              

Leon Nar

Aus dem Griechischen übersetzt von Anna Lazaridou

An den See von Ioannina

Oh, See, in deinen süßen Wassern

wie viele Kindesträume wohl darin gebadet!

Ach, rosig lacht Vergangenes

auf der Erinnerung riesigen Flügeln!

 

Aus deiner hellen, blauen Brust die Freude

erscheint meine Kindesfreude

bescheiden, in ihrer einfachen, alten Schönheit,

mit zwei Äuglein, so unschuldig und strahlend.

 

Ach, beim Alten beleben sie sich wieder,

rosengeformt, lichtdurchflutet,

In meinem Schmerz – ein Zaubertrank –

 

Doch wenn ich begreife, das Vergangene ist tot,

fühle ich wie es tränt, oh See, weh‘ mir,

der Phantasie ekstatisch Auge.

 

Proletarische Kunst

Ich bin des Lebens neuer Rhythmus, die Harmonie der Straße,

der Masse bin ich der Puls, des Volkes Herzschlag.

 

Mein Blick, suchend, forschend, und in der Menschenmenge,

bescheiden und unprätentiös, sanft und roh, trete ich leise hervor.

 

Als süßes Lied singe ich das Ideal des Sklaven,

den Schmerz der armen Leute und die große Hoffnung.

Doch werde ich ein wilder Blitz, eine Fackel, vesuvische Lava

angesichts des Unterdrückers Knute, des Herren Peitsche.

 

Mich rühren keine welken Rosen;

bloß die fahle Haut hungriger Sklaven.

In meiner Seele spricht nicht das Rauschen der Blätter

es stöhnen lediglich des Meeres tosende Wellen.

 

Ich bin die Kunst der nackten, schmucklosen Wahrheit,

ich bin die Kunst, ich bin das Licht des versklavten Menschen,

im unrhythmischen Rhythmus wiege ich meine Schwingen

und schlendere zwischen Verschlägen und Hütten!

 

Unsere Thora

Einigen Sklaven des Ghettos gewidmet

 

Von früh bis spät in unfruchtbare Studien vertieft,

in eurer blassen Haut, welche die Armut immer mehr verwelkt,

über euren von Spinnweben verhangenen „Talmud“ gebeugt,

sucht eure versklavte Seele gierig danach,

„was in unserer Thora geschrieben steht“.

 

Doch Du, vom alten, zerfransten Glauben Geblendeter,

spürtest es nicht? Im Lauf der Zeit erlosch

die antike Funzel. Neues Licht erscheint auf unserem Weg!

Und der Schnellablauf des Lebens sucht nicht mehr

danach, „was in unserer Thora geschrieben steht“!

 

Der Herr und Meister ein Dickhäuter – eine Hydra mit tausend Mäulern – oh, Graus!,

saugt Dich unersättlich aus, in deinem „gottgegebenen“ Los,

ein elend‘ Wrack, den Fetzen eines Schattens wird er den lieben langen Tag ausrülpsen,

Sklavin wird deine Seele sein, doch Er – merk‘ Dir das – wird nicht danach suchen,

„was in unserer Thora geschrieben steht“.

 

Ach, Bruderherz, den die antike Größe so verzaubert hat, komm,

ass‘ uns blättern in des Lebens lebend‘ Buch,

komm! Dort wirst Du etwas mit Feuerzeichen Geschriebenes

– mit des Unterdrückers Rute, des Arbeiters Ketten –

was Schreckliches finden, das nicht „in unserer Thora geschrieben steht“.

 

Für Dich, Zion, meine Heimat

Für Dich, Zion, meine Heimat,

Ruhm, Reichtum, Ehre, ja mein Leben geb‘ ich hin,

einen Moment nur deinen Ruhm zu spüren,

diesen Ruhm, den ich angebetet und

so sehr anbeten werde, immerdar.

 

Kilkis

Dem seligen Schatten des Dichters von „Preveza“ gewidmet

 

Ach wie schmerzlich und fürchterlich

wenn in einem engen, tragischen Rahmen

dein Leben faul vor sich dümpelt,

die Langeweile den Trauergesang anstimmt,

und wie ein Kreisel

die Seele um dieselbe Achse dreht…

 

Des träumerischen Schwelgens blaue Spuren,

in der glorreichen, kalten Kleinstadt

verblassen sie wie dumpfer Rauch;

von früh bis spät erdrückt Dich

in der schmerzenden Seele

wie ein Alp der Himmel aus Blei.

 

Immer denselben Weg zur Schule

und immer Fokitis* Buch bei Dir,

den ganzen Tag Dich immer fragend

im kalten Schmodder

in dem Du Dich suhlst:

soll einer leben oder nicht?

 

März 1931

* Fokitis: Französisch-Lehrbuch mit Übungen für Anfänger und Fortgeschrittene

Aus dem Griechischen übersetzt von Anna Lazaridou

H διανοητική διαδρομή και το ποιητικό έργο του Γιωσέφ Ελιγιά

 

Ο ποιητής και μεταφραστής Γιωσέφ Ελιγιά γεννήθηκε το 1901 στα Γιάννενα, τη μητρόπολη των Ρωμανιωτών εβραίων. Πρωτοδημοσίευσε το 1918, στο περιοδικό Ισραήλ, το πρωτόλειο ποίημα «Οι τρεις Ραβίνοι». Την περίοδο εκείνη, ως ένθερμος υποστηρικτής του σιωνισμού, προβληματιζόταν ιδιαίτερα για τη μοίρα του ιουδαϊσμού, ενώ ταυτόχρονα πρόβαλλε την πίστη του για την εθνική αποκατάσταση των εβραίων. Εξαιτίας του νεανικού του ενθουσιασμού αλλά και του πνεύματος που επικρατούσε στην εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων, ήταν επηρεασμένος όσο ποτέ άλλοτε από την ιδέα της εβραϊκής εθνικής ενότητας. Ωστόσο η περίπτωση του Ελιγιά, όπως αποδεικνύει στη συνέχεια το ίδιο το έργο του, παρουσιάζει αρκετές διαφορές ως προς τον τρόπο που προσεγγίζει ιδεολογικά τις εξελίξεις: υποστήριζε την ανάγκη σύστασης του κράτους του Ισραήλ προσεγγίζοντας την εθνική ιδέα όχι μόνο μέσω της θρησκείας. Πίστευε, αντίθετα από την πλειονότητα των εβραίων της διασποράς, ότι οι εβραίοι εκτός από τη θρησκευτική συνείδηση, που την εξασφάλιζε η κοινοτική τους οργάνωση, είχαν αποκτήσει και την εθνική ταυτότητα των χωρών στις οποίες κατοικούσαν.

Από το 1904 λειτουργούσε στα Ιωάννινα η σχολή της Α.Ι.U., που ήδη είχε εκτοπίσει, από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, σε πολλές χώρες, τις παραδοσιακές σχολές θρησκευτικής μόρφωσης και στοιχειώδους εκμάθησης της εβραϊκής γλώσσας. Η Alliance είχε ως στόχο, μεταξύ άλλων, να συμβάλει στη χειραφέτηση και την πνευματική πρόοδο των Ισραηλιτών όλου του κόσμου, γεγονός που μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με την κοσμική και τη δυτική εκπαίδευση και όχι με τη θρησκευτική παιδεία. Το έργο της ωστόσο συνάντησε αρκετές αντιδράσεις, επειδή δεν ήταν λίγοι αυτοί που θεώρησαν ότι απειλεί την παραδοσιακή δομή των ισραηλιτικών κοινοτήτων. Αν κρίνουμε με βάση την πορεία που διέγραψε ο απόφοιτος και μετέπειτα καθηγητής της σχολής Γιωσέφ Ελιγιά, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι ισχυρισμοί αυτοί κάθε άλλο παρά αβάσιμοι αποδείχτηκαν.

Η ελληνικότητα και η εβραϊκότητα απασχολούσαν, λοιπόν, τον Ελιγιά στο βαθμό που του επέτρεπαν να αναζητά απαντήσεις στα μεγάλα του ερωτήματα για τη ζωή και την τέχνη, γι’ αυτό στην περίπτωσή του συνέβη κάτι εξαιρετικό και ιδιαίτερα σπάνιο. Ποια ήταν η ιδιαιτερότητά του, η δική του οπτική; Κατάφερε, σίγουρα, με το έργο του να υπογραμμίσει τη διαλεκτική, και συχνά αντιφατική σχέση, ελληνισμού και εβραϊσμού, συνδέοντας με μοναδικό τρόπο την ελληνική διάνοια με το εβραϊκό πνεύμα. Ακόμη και ως μεταφραστής αντιλαμβανόταν τη μετάφραση ως ένα φαινόμενο γλωσσικής επικοινωνίας ανάμεσα στην ελληνική και στην εβραϊκή γλώσσα.

Μετά τα πρώτα του ποιήματα έγινε πιο μετριοπαθής και σταδιακά άρχισε να εκδηλώνει μια σαφή ιδεολογική μεταστροφή, που οφείλεται στο γεγονός ότι από το 1920 και μετά πλήθαιναν οι διαφωνίες του με τις σιωνιστικές οργανώσεις των Ιωαννίνων. Άρχισε να γράφει μια ποίηση διαμαρτυρίας, σαρκασμού που έφτανε, κάποιες φορές, στα όρια της κοινωνικής σάτιρας που αποτελούσε γι’ αυτόν τον πιο πρόσφορο τρόπο αντιπαράθεσης στα κοινωνικά στερεότυπα και στη θεσμική καταπίεση.

Τα ποιήματα που ο Ελιγιά δημοσίευσε στα μέσα της δεκαετίας του ’20, πέρα από τη λυρικότητα και τον βιβλικό τόνο τους, εξέφραζαν με μοναδικό τρόπο τις αντιλήψεις και τις ιδιότυπες κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις της εποχής του μεσοπολέμου. Ο Ελιγιά πίστευε ότι η τέχνη πρέπει να στρατεύεται στην υπηρεσία των ιδεών. Η έντονη ριζοσπαστικότητα είχε αρχίσει να εμφανίζεται στο έργο του δειλά δειλά από τις αρχές της δεκαετίας του ’20, και στα μέσα της ίδιας δεκαετίας έγινε πλέον απροκάλυπτη. Η διαφοροποίηση αυτή εντοπίζεται στο γεγονός ότι το ενδιαφέρον του μετατοπίστηκε σταδιακά από την αυστηρή προσήλωση σε εβραϊκά θέματα στην ενεργή ανάμειξη στα κοινωνικοπολιτικά προβλήματα της εποχής του, μια και διακατεχόταν από την πεποίθηση πως η λογοτεχνία είναι σε θέση να επηρεάζει τις ανθρώπινες συνειδήσεις και, επομένως, την πορεία του κοινωνικού μετασχηματισμού. Οι στίχοι του ακούγονταν πολύ προκλητικοί μέσα σε μια επαρχιακή εβραϊκή κοινότητα, η οποία ήταν ίσως η πιο συντηρητική ανάμεσα στις εβραϊκές κοινότητες στην Ελλάδα. Οι ηγέτες της κοινότητας αλλά και οι υπόλοιποι Γιαννιώτες ομόθρησκοί του δεν μπορούσαν, με τους στενούς τους πνευματικούς τους ορίζοντες, να εξηγήσουν αυτές τις πνευματικές ανησυχίες του. Το σοσιαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα μόλις οργανωνόταν και αναζητούσε την ταξική του συνείδηση, επομένως οι διώκτες του ήταν ιδιαίτερα αυστηροί απέναντι στους πρωτοπόρους της ελληνικής πρωτοποριακής σοσιαλιστικής διανόησης, στους οποίους ο Ελιγιά αναμφισβήτητα ανήκε.

Η επαναστατικότητα του Ελιγιά έπαιρνε όλο και πιο συγκεκριμένη μορφή καταγγελίας, φαινόμενο που δημιούργησε σ’ έναν αυξανόμενο αριθμό εβραίων των Ιωαννίνων την πεποίθηση ότι θα ήταν πολύ δύσκολο να επιτευχθεί η απόλυτη αφομοίωση του εβραϊκού από το χριστιανικό στοιχείο της πόλης. Κι αυτό διότι οι φορείς της θρησκευτικής εξουσίας −εκφραστές της συντήρησης κατά τον Ελιγιά− επέλεγαν αντί για την αφομοίωση την εσωστρέφεια, η οποία αποτελούσε το μοναδικό μέσο άμυνας στα κρούσματα αντισημιτισμού που πολλαπλασιάζονταν διαρκώς. Η κατάσταση στα Γιάννενα, παρ’ όλη την κοινωνική και πνευματική κινητικότητα που υπήρχε στην πόλη, ήταν ανυπόφορη για τον Ελιγιά, από τη στιγμή που βρισκόταν αντιμέτωπος με το αίσθημα και το φρόνημα ανθρώπων ξένων προς τη δική του νοοτροπία. Ο Ελιγιά αρνήθηκε να ευθυγραμμιστεί με τις επιταγές της πολιτικής εξουσίας και συνέχισε να δημοσιεύει αιχμηρούς στίχους. Η διαρκής αντιπαράθεση μαζί τους κατέληξε στον εξοστρακισμό του απ’ την αγαπημένη του πόλη.

Για ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα ο Γιωσέφ Ελιγιά έδειξε ένα πιο μετριοπαθές πρόσωπο απέναντι στην ηγεσία της εβραϊκής κοινότητας, και αυτή, με τη σειρά της, έγινε πιο διαλλακτική. Αυτή η προσωρινή συμφιλίωση προέκυψε και για έναν ακόμη λόγο: ο Ελιγιά άρχισε να διερευνά την εβραϊκή παράδοση και ταυτόχρονα μετέφρασε αρκετά εβραϊκά ποιήματα στην ελληνική γλώσσα. Τότε κάποιοι πίστεψαν, κρίνοντας βιαστικά, ότι οι αντιλήψεις του άλλαξαν, αλλά δεν άργησε να φτάσει η στιγμή που οι σχέσεις πυροδοτήθηκαν και πάλι, όταν άρχισε να διαδίδει τις πολύ προκλητικές, για τα δεδομένα της συντηρητικής εβραϊκής κοινότητας, απόψεις του για την αφομοίωση του εβραϊκού με το χριστιανικό στοιχείο. Η μεταστροφή του αυτή δεν ήταν ανεξήγητη και φανέρωνε ότι, προφανώς, παρακολουθούσε τις εξελίξεις που συντελούνταν σε όλη τη χώρα και αφορούσαν την αντιμετώπιση του εβραϊκού πληθυσμού της.

Το ίδιο διάστημα, η αφοσίωση του Ελιγιά στη μελέτη της βιβλικής και της μεταβιβλικής φιλολογίας ήταν διαρκής και εξακολουθητική. Το γεγονός αυτό δεν στάθηκε ωστόσο αφορμή για να τον αποσπάσει από την ταυτόχρονη συγγραφή ποιημάτων και από την προσπάθειά του να διαδώσει τις σοσιαλιστικές ιδέες της κοινωνικής απελευθέρωσης. Ο Ελιγιά αντιδρούσε πλέον σε κάθε απόπειρα περιορισμού της ελευθερίας του λόγου που προσπαθούσαν να του επιβάλουν οι ιθύνοντες της εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων. Τα κατασταλτικά μέτρα, που έκαναν την εμφάνισή τους με όλο και μεγαλύτερη συχνότητα, δεν στάθηκαν ικανά να περιορίσουν τη δράση του και δεν τον εμπόδιζαν να γράφει όλο και πιο «προκλητικά» κείμενα. Ανήκε, πλέον, σ’ αυτούς οι οποίοι, στο περιθώριο της επίσημης αριστεράς και στους κόλπους της ριζοσπαστικής διανόησης, ύψωναν τη φωνή τους με σκοπό να καλλιεργηθεί ένας κριτικός λόγος, ο οποίος θα αμφισβητούσε τον δογματισμό. Μέσα σ’ όλο αυτό το κλίμα ο Γιωσέφ Ελιγιά αμφισβητούσε συνεχώς τις παραδοσιακές αξίες και δεν έπαψε στιγμή να διεκδικεί την ατομική αλλά κυρίως τη συλλογική ελευθερία, ώστε να οικοδομηθεί μια δικαιότερη κοινωνία.

Η δράση του είχε ως αποτέλεσμα να δεχτεί ακόμη και επίθεση από άγνωστο που τον τραυμάτισε σε κεντρικό δρόμο των Ιωαννίνων. Τότε ξεκίνησαν και οι μεθοδεύσεις για την απόλυσή του από την Alliance, ενώ τα ιδιαίτερα μαθήματα γαλλικών που παρέδιδε, απαραίτητα για να αντιμετωπίσει την οικτρή οικονομική του κατάσταση, σταματούσαν το ένα μετά το άλλο.

Την εποχή αυτή, τόσο τον Ελιγιά όσο και το σύνολο σχεδόν της ελληνικής αριστερής διανόησης, απασχολούσε η θέση της προλεταριακής τέχνης. Η λέξη «προλετάριος» ευαισθητοποιούσε και ενέπνεε κυρίως τους νέους λογοτέχνες και διανοούμενους, οι οποίοι εύκολα προσέδιδαν στην έννοια το νοηματικό περιεχόμενο του επαναστάτη. Η αμφισβήτηση της κοινωνικής πραγματικότητας, αν και δεν εκφραζόταν πάντοτε στο έργο τους, ωστόσο χαρακτήριζε τη γενικότερη στάση τους απέναντι στη ζωή. Ο Ελιγιά πίστευε ότι η τέχνη πρέπει να στρατεύεται στην υπηρεσία των ιδεών. Το θέμα των ποιημάτων του, που είναι καθαρά κοινωνικό, απεικονίζει την πάλη των τάξεων, καταδεικνύει την υπεροχή του προλεταριάτου και καταγγέλλει την κοινωνική αδικία. Ο Ελιγιά όμως δεν αρκείται σ’ αυτό, αλλά θεωρεί ότι είναι χρέος του να διαπαιδαγωγήσει τα μέλη της κοινωνίας, ιδίως εκείνα που ανήκουν στην εργατική τάξη. Η διαπαιδαγώγηση αυτή επιτυγχάνεται με τη μετάδοση σοσιαλιστικών ιδανικών, προτύπων αγωνιστικής συμπεριφοράς, καθώς και με την εμφύτευση ιδεολογικών παραμέτρων, με την υιοθέτηση των οποίων θα ενδυναμωθεί ο αγώνας της εργατικής τάξης. Το έργο του δείχνει μια ευρύτητα ιδεολογικών επιλογών και τονίζει την αναγκαιότητα μιας επαναστατικής κοινωνικής προοπτικής στην ποίηση.

Μετά από τη φυγή του από τα Γιάννενα, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, εντάχθηκε στους πνευματικούς κύκλους της Αθήνας. Η εκτίμηση που συνάντησε στους κύκλους αυτούς ενίσχυσε την τραυματισμένη αυτοπεποίθησή του και ενέτεινε τη διάθεσή του να διακριθεί και στο χώρο της έρευνας. Ξεκίνησε τη συνεργασία του με αρκετά λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής. Η διεύθυνση της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαιδείας τον επιφόρτισε με τη συγγραφή των λημμάτων εβραϊκής θεματολογίας. τα οποία αναφέρονταν σε εβραίους φιλοσόφους, ποιητές και καλλιτέχνες, ταλμουδιστές, ραβίνους, πολιτικούς, καθώς και σε θέματα σχετικά με τον ιουδαϊσμό στην ιστορική, θρησκευτική, γλωσσική και πολιτιστική έκφραση και πορεία του. Η ανάγνωσή τους δείχνει ότι βασικό χαρακτηριστικό τους είναι η εξαιρετικά επιμελημένη επεξεργασία και τεκμηρίωση που φανερώνει την επαρκή κατάρτιση και γνώση. Δυστυχώς όμως δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει τη συγγραφή τους, καθώς ο πρόωρος θάνατος τον πρόλαβε στο γράμμα «κ» (έγραψε συνολικά 203 λήμματα).

Ο Ελιγιά δημοσίευσε και στο φιλολογικό παράρτημα της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαιδείας, που απευθυνόταν στο ευρύ κοινό, εκτός από ποιήματα, μεταφράσεις πεζών, συνήθως, κειμένων, ενώ συνέγραψε και σύντομες μελέτες, βιβλικού περιεχομένου. Παράλληλα με τη συγγραφή βιβλικών ποιημάτων, εξακολουθούσε να γράφει ποιήματα κοινωνικής διάστασης που πρόβαλλαν στοιχεία φιλοσοσιαλιστικής ιδεολογίας. Ο Ελιγιά την περίοδο αυτή βρισκόταν ίσως στην ωριμότερη στιγμή της ποιητικής του δημιουργίας: δίχως να είναι εκφραστής της συντήρησης, τιμούσε και σεβόταν το έργο των παλαιοτέρων, ενώ ταυτόχρονα ήταν και κατεξοχήν εκφραστής της προόδου. Στο μεταξύ είχε στραφεί στη φιλοσοφία του εβραϊσμού και των απόκρυφων φιλοσοφιών, όπως ο καμπαλισμός, αλλά και στην εμβάθυνση της ελληνικής και της γαλλικής γραμματολογίας. Ήδη στην Αθήνα, απαλλαγμένος από τα προβλήματα που αντιμετώπιζε στα Γιάννενα, εργαζόταν απρόσκοπτα και ακατάπαυτα. Παρακολουθούσε νυχτερινά μαθήματα στο Γαλλικό Ινστιτούτο των Αθηνών κι έτσι μπορούσε να εργάζεται την ημέρα για να εξασφαλίζει το βιοπορισμό τόσο του ίδιου όσο και της μητέρας του.

Ο Ελιγιά, έχοντας εγκαταλείψει πλέον τη σιωνιστική θεματολογία, γράφει ποιήματα που εξέφραζαν τον ψυχικό του κόσμο που ήταν ακόμη κλονισμένος από τις διαμάχες με τους συντηρητικούς ομόθρησκούς του στα Γιάννενα. Τα ποιήματα αυτά ήταν επηρεασμένα από τον Καρυωτάκη και από τους Γάλλους «καταραμένους» ποιητές. Στα ποιήματα που έγραφε στα μέσα της δεκαετίας του ’20, εξέφραζε την άρνησή του να συμβιβαστεί με τη στυγνή πραγματικότητα και αναπολούσε συχνά τα περασμένα, καταφεύγοντας στον παράδεισο των παιδικών του χρόνων, που αποτελούσε γι’ αυτόν μια εκδοχή του ιδανικού κόσμου. Η περιγραφή της ανίας και της έλλειψης προοπτικών δεν σηματοδοτούσαν για τον Ελιγιά μια απαισιόδοξη παραίτηση αλλά την όσο το δυνατόν πιο έντονη προβολή της ιδέας για την αποτίναξη εκείνων των κοινωνικών συμβάσεων που τον οδηγούσαν στο αδιέξοδο. Η ποίηση, η κοινωνική επανάσταση αλλά και ο έρωτας ήταν, άλλωστε, οι άξονες που όρισαν το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκφράστηκε η άρνηση των περισσότερων ποιητών αυτής της γενιάς να συμβιβαστούν με την πραγματικότητα της εποχής, μια άρνηση που οδήγησε στο δρόμο της εξέγερσης − ατομικής ή συλλογικής. Ο Ελιγιά, όταν ακόμη ζούσε στα Γιάννενα, βρέθηκε μπροστά στο δίλημμα αν θα συμμορφωνόταν με τις συντηρητικές αντιλήψεις των ομοθρήσκων του ή θα αντιδρούσε πληρώνοντας το τίμημα της απόρριψης, της απομόνωσης και της περιθωριοποίησής του από την υπόλοιπη εβραϊκή κοινότητα. Η πικρία και η απογοήτευση όρισαν το ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο εκφράστηκε η άρνηση του Ελιγιά να συμβιβαστεί με την πραγματικότητα της εποχής, γεγονός που τον οδήγησε τελικά στην εξέγερση απέναντι στη σύμβαση και στο συντηρητισμό.

Την εποχή που συντελέστηκε η διαμόρφωση της ποιητικής φυσιογνωμίας του Ελιγιά οι υποστηρικτές του δημοτικισμού γίνονταν ολοένα και περισσότεροι, ενώ η επικοινωνία της ελληνικής με την ευρωπαϊκή, και ιδιαίτερα με τη γαλλική, λογοτεχνία ήταν ιδιαίτερα έντονη. Αρκετοί ήταν πλέον οι Έλληνες ποιητές οι οποίοι επηρεάζονταν από το συμβολισμό και έδιναν έμφαση στη μουσικότητα, γράφοντας στίχους με εντυπωσιακές εικόνες, που κυμαίνονταν ανεπιτήδευτα ανάμεσα στο αισθητό και στο φευγαλέο, στο πραγματικό και στο ονειρικό.

Η ποίηση του Καρυωτάκη είχε κυρίως ιδιαίτερη απήχηση σε ποιητές που προέρχονταν από μικροαστικά ή επαρχιακά περιβάλλοντα, όπως ο Ελιγιά, ποιητές που ασφυκτιούσαν σε χώρους που ήταν αντιποιητικοί και δεν τους παρείχαν τη δυνατότητα να παρακολουθούν τις πνευματικές διεργασίες που συντελούνταν στις μεγαλύτερες πόλεις. Ο Καρυωτάκης, εκφραστής του χαμηλόφωνου λυρισμού και του (μετα)συμβολισμού, προσλαμβανόταν πάνω απ’ όλα ως κοινωνικός αρνητής: ήταν το σύμβολο της κοινωνικής και ψυχολογικής τους εξορίας, καθώς εξέφραζε με την ποίησή του το κοινωνικό αδιέξοδο, αλλά και την απεγνωσμένη και συνειδητή προσπάθεια για την αναίρεσή του. Η αντίθεσή του σε οποιαδήποτε μορφή θεσμικής καταπίεσης αποτελούσε τον δίαυλο επικοινωνίας με τους αναγνώστες του. Ο Ελιγιά βρήκε, λοιπόν, στον Καρυωτάκη τον ιδανικότερο λογοτεχνικό εκφραστή του προσωπικού του αδιεξόδου, των ιδεολογικών του ανησυχιών και της μελαγχολικής του διάθεσης. Κάθε άλλο παρά αφύσικο ήταν, άλλωστε, ένας ποιητής, όπως ο Καρυωτάκης, ο οποίος εξέφραζε μια προσωπική αντίσταση σε ένα κλίμα κοινωνικής διάψευσης και αποξένωσης, να βρίσκει απήχηση σε ποιητές που βίωναν κι αυτοί ανάλογα προσωπικά και κοινωνικά αδιέξοδα.

Η ποίηση, η κοινωνική επανάσταση αλλά και ο έρωτας ήταν, άλλωστε, οι άξονες που όρισαν το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκφράστηκε η άρνηση των περισσότερων ποιητών αυτής της γενιάς να συμβιβαστούν με την πραγματικότητα της εποχής, μια άρνηση που οδήγησε στον δρόμο της εξέγερσης − ατομικής ή συλλογικής. Αυτό που πρέπει να επισημάνουμε είναι ότι στο έργο του Ελιγιά είναι παρούσα η κοινωνική κριτική και όχι η κριτική των θεσμών της ίδιας της λογοτεχνίας, σε αντίθεση με τον Καρυωτάκη, ο οποίος αμφισβητούσε τη δυνατότητα της λογοτεχνίας να εκφράσει το αδιέξοδο και την κρίση του ποιητή.

Αυτή η μορφή αντίστασης που εκφραζόταν στο έργο του Ελιγιά ήταν ίσως και αποτέλεσμα της επιρροής που δέχτηκε από τον Παλαμά, σχετικά με το ρόλο και τη θέση του ποιητή στην κοινωνία. Ο Ελιγιά την περίοδο αυτή βρισκόταν ίσως στην ωριμότερη στιγμή της ποιητικής του δημιουργίας. Δέχτηκε, λοιπόν, αρκετές επιδράσεις (κυρίως στη γλώσσα και στον στίχο) από το έργο του Παλαμά: οι στίχοι του Ελιγιά, στα μέσα της δεκαετίας του ’20, ήταν λιτοί, προσεκτικά επεξεργασμένοι και εύρυθμοι. Η επίδραση από τον Παλαμά δεν περιορίστηκε όμως μόνο στη γλώσσα και στο στίχο. Ακολουθώντας τον Παλαμά, εκδήλωσε στο έργο του τη συναίσθηση της ηγετικής αποστολής που επιβάλλεται να χαρακτηρίζει το έργο ενός ποιητή. Η επίδραση του Ελιγιά από τον Παλαμά δεν περιοριζόταν στα ποιήματα κοινωνικής συνείδησης, αλλά επεκτεινόταν και σ’ αυτά όπου ο Ελιγιά εξέφραζε τη νοσταλγία για την πατρίδα του. Η επίδραση στο έργο του Ελιγιά, τόσο από τα ποιήματα του Καρυωτάκη όσο και του Παλαμά, δεν αποτελεί λόγο να αμφισβητηθούν η καλλιτεχνική αξία και η πρωτοτυπία του. Τα ποιήματά του χαρακτηρίζονται από βαθιά κοινωνική ευαισθησία, καθώς πίστευε στην αυτοδυναμία και στον κοινωνικό ρόλο του πνευματικού δημιουργού.

Το καλοκαίρι του 1927 ο Ελιγιά επέστρεψε και πάλι για λίγο στα Γιάννενα. Η υποδοχή που του επιφυλάχθηκε ήταν εντυπωσιακή, καθώς τώρα πλέον αντιμετωπίστηκε από τους ομόθρησκούς του ως αναγνωρισμένος ποιητής. Στις αρχές του 1928 ο Ελιγιά επέστρεψε και πάλι στην Αθήνα ως καταξιωμένος λογοτέχνης, αναγνωρισμένος πλέον και στη γενέτειρά του. Τον ίδιο χρόνο πήρε το δίπλωμά του από τη Γαλλική Ακαδημία Αθηνών και ξεκίνησε την προσπάθειά του να εργαστεί κάπου ως καθηγητής γαλλικών. Η επιθυμία του ικανοποιήθηκε δύο χρόνια αργότερα, όταν διορίστηκε στο Κιλκίς. Ο διορισμός του όμως είχε ως αποτέλεσμα να απομονώσει τον Ελιγιά στην επαρχία και να τον κρατήσει μακριά από οποιαδήποτε πνευματική εκδήλωση. Στο γυμνάσιο του Κιλκίς συνάντησε από την αρχή δυσμενές κλίμα: Ο γυμνασιάρχης απαιτούσε να χρησιμοποιεί το πατρικό του επίθετο-παρατσούκλι Καπούλιας και να κρύβει το εβραϊκότατο, κατά την άποψή του, Ελιγιά. Στην αρχή του δεύτερου τετραμήνου του σχολικού έτους 1930-31 προσβλήθηκε από τύφο. Ζήτησε άδεια για λόγους υγείας αλλά το αίτημά του απορρίφθηκε από τον προϊστάμενό του, που του πρότεινε μάλιστα να νοσηλευτεί μετά το τέλος της σχολικής χρονιάς! Τον Ιούλιο του 1931 η κατάσταση της υγείας του επιδεινώθηκε και το απόγευμα της Παρασκευής 19 Ιουλίου πέθανε στον «Ευαγγελισμό».

Τα ποιήματα του Ελιγιά δεν διακρίνονται για τη θεματική ενότητά τους. Είναι άλλοτε πολιτικά, άλλοτε λυρικά, με εμφανείς ωστόσο πάντα τις υπαρξιακές παραμέτρους. Στο σύνολο του έργου του υπάρχει μια υβριδικότητα που δεν μας επιτρέπει να τον κατατάξουμε σε συγκεκριμένη σχολή. Έτσι εξηγείται και η δημιουργική αφομοίωση ανόμοιων προτύπων στην ποίησή του, όπως αυτών του Καρυωτάκη και του Παλαμά. Η ειδοποιός διαφορά του Γιωσέφ Ελιγιά από τους άλλους ποιητές της γενιάς του είναι ότι κατάφερε να ενσωματώσει ιδανικά στο έργο του τον βιβλικό τόνο, που είναι συχνά μάλιστα ανάμικτος με ένα στοιχείο ερωτισμού και ειδυλλιακής φυσιολατρίας. Χάρη στο βιβλικό στοιχείο που είναι εξακολουθητικά παρόν στην ποίησή του, αλλά και με τις μεταφράσεις του από τα εβραϊκά κλασικά κείμενα, συνέδεσε με μοναδικό τρόπο την ελληνική διάνοια με το εβραϊκό πνεύμα.

Η ποιητική παραγωγή του Ελιγιά, αν και μικρή σε ποσότητα, περιλαμβάνει έναν όχι ευκαταφρόνητο αριθμό ποιημάτων που πραγματεύονται τον έρωτα. Στο έργο του περιλαμβάνονται ποιήματα όπου φανερώνεται ένας διαφορετικός Ελιγιά, στραμμένος σε πιο υλικές απολαύσεις που δεν είχε όμως την ευκαιρία ποτέ να γευτεί. Ο έρωτας, ιδίως στα πρώτα ποιήματά, αντιμετωπίζεται μοιρολατρικά, ενώ στα επόμενα πλανιέται σαν ένα εξακολουθητικό όνειρο.Συχνά είναι εμφανής η επιθυμία της σαρκικής απόλαυσης. Σε αυτά τα ποιήματα ο Ελιγιά φανερώνει μια ανατολίτικη ηδυπάθεια, ο χαρακτήρας αυτών των έργων είναι εντελώς διαφορετικός από τα υπόλοιπα. Κάποιες φορές η έντονη επιθυμία τον κεντρίζει, αλλά αυτό είναι κάτι εντελώς πρόσκαιρο. Στα υπόλοιπα ερωτικά ποιήματα η γυναίκα αποτελεί για τον Ελιγιά μια ιδέα φευγαλέα, ενώ συχνή είναι η αναφορά και σε έρωτες που δεν ευοδώθηκαν. Η γυναικεία παρουσία στο έργο του Ελιγιά δεν εξαντλείται στο ερωτικό στοιχείο. Ξεχωριστή θέση κατέχουν και τα ποιήματα που εμπνεύστηκε από την αγάπη που έτρεφε στη μητέρα του.

Η μεταφραστική συνεισφορά του Γιωσέφ Ελιγιά στα ελληνικά γράμματα κάθε άλλο παρά ευκαιριακή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, καθώς οι μεταφράσεις δεν τοποθετήθηκαν ποτέ στο περιθώριο της καθαυτό ποιητικής δραστηριότητάς του. Αν και είναι γνωστός ως μεταφραστής ποιημάτων, ωστόσο φιλοτέχνησε και εξαιρετικές μεταγραφές πεζών έργων, οι οποίες μάλιστα είναι τόσο πολλές που θα μπορούσε να αποτελέσουν ξεχωριστό τόμο. Ο Ελιγιά ασχολήθηκε κυρίως με τη μετάφραση εβραιολογικών κειμένων, καταπιάστηκε με την έρευνα και τη μελέτη της ιουδαϊκής γραμματολογίας, ξεκινώντας από την υπόθεση ότι η θρησκευτική και η κοσμική λογοτεχνία διασταυρώνονται και αλληλοεξαρτώνται σε πολλά σημεία. Μετέφρασε από το πρωτότυπο το Άσμα Ασμάτων και τους Ψαλμούς του Δαυίδαποδίδοντας με μεγάλη τέχνη τη βιβλική τους μεγαλοπρέπεια. Ο Γιωσέφ Ελιγιά είχε αρχίσει να εκπονεί και τη μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από την εβραϊκή στην ελληνική γλώσσα, έργο που δυστυχώς δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει. Εκτός από τη μεταγραφή των βιβλικών κειμένων ο Eλιγιά μετέφρασε και έργα αρκετών σύγχρονων εβραίων ποιητών, που ήταν ολότελα άγνωστοι στην Ελλάδα, όπως ο Χαίμ Μπιαλίκ, ο Σαούλ Τσερνιχόφσκι, ο Σάλμαν Σνέουρ κ.ά.

Ο Γιωσέφ Ελιγιά, όπως και αρκετοί άλλοι ποιητές της γενιάς του, προσπάθησε, με τον δικό του τρόπο, να γεφυρώσει το χάσμα που ανοιγόταν ανάμεσα στο άτομο και στον περίγυρό του. Δεν έμεινε ποτέ στο περιθώριο της ζωής, δεν ήταν απόλυτα υποταγμένος στη μοίρα, ούτε ριγμένος στη μελαγχολία και στο μαρασμό. Αντίθετα, εγκαταλείποντας την απαισιοδοξία και τη νοσταλγία περασμένων περιόδων της ζωής του, δεν απέφυγε τη σύγκρουση με την πραγματικότητα. Έζησε, άλλωστε, στον μεσοπόλεμο, περίοδο έντονης πολιτικής αστάθειας και κοινωνικών συγκρούσεων, που ευνοούσαν τον κλονισμό, ακόμη και την κατάρρευση του υφιστάμενου συστήματος αξιών. Οι άνθρωποι, σε τέτοιες περιόδους, αναζητούν καταφύγιο πέρα από την πραγματική ζωή, σ’ ένα όραμα που δίνει ελπίδα και νόημα στην εφήμερη ύπαρξή τους. Η ουτοπία, επομένως, αποτέλεσε οργανικό τμήμα του έργου του Γιωσέφ Ελιγιά και συστατικό στοιχείο της ιδεολογίας του, αποτέλεσμα ίσως των διενέξεων που ο ίδιος είχε και ως μεμονωμένο άτομο αλλά και ως μέλος της ευρύτερης κοινωνικής ομάδας. Είναι, δηλαδή, προφανές πως οι αντιλήψεις του αυτές προέκυψαν όχι ως αφηρημένη ελπίδα για λύτρωση, αλλά κάτω από την επήρεια πολύ συγκεκριμένων ιστορικών περιστάσεων. Ο Γιωσέφ Ελιγιά αποτέλεσε, σύμφωνα με τον Σάββα Μιχαήλ, τον σπουδαιότερο εκπρόσωπο του ευρύτερου ρεύματος του σύγχρονου επαναστατικού ιουδαϊκού μεσσιανισμού στην Ελλάδα, με την έννοια της προσδοκίας της επαναστατικής ρήξης. Στα «μεσσιανικά» ποιήματα του Ελιγιά η επαναστατική προοπτική είναι σαφής. Ο Ελιγιά αρνείται να συμβιβαστεί με την πραγματικότητα της εποχής και οδηγείται στο δρόμο της εξέγερσης. Η αναμονή αυτής της αιωνιότητας είναι κυρίαρχη στα «μεσσιανικά» ποιήματά του και η παρουσία της εξηγείται αν λάβουμε υπόψη μας ότι την εποχή του μεσοπολέμου τα οράματα της επανάστασης ασκούσαν ιδιαίτερη γοητεία στους νέους λογοτέχνες και διανοούμενους.

Η ποίησή του είναι, λοιπόν, «συνδυαστικά πρωτότυπη». Άλλες φορές δηλαδή είναι αρκετά εγκεφαλική, με βιβλικό ιστορισμό, άλλες φορές λυρική, και άλλοτε πάλι ερωτική. Ο Ελιγιά κινείται μέσα σε ποικίλες λογοτεχνικές παραδόσεις και δεν διστάζει να χρησιμοποιεί ό,τι του είναι κάθε φορά προσφορότερο, γεγονός που φανερώνει την αναμφισβήτητη στιχουργική του ικανότητα. Ο αντίλαλος του δημοτικού τραγουδιού και οι επιδράσεις από τους Ηπειρώτες ομοτέχνους του είναι φανερές, όταν ο Ελιγιά εμπνέεται −και αυτό δεν είναι σπάνιο− από το φυσιολατρικό συναίσθημα. Η σαφής επιρροή από το δημοτικό τραγούδι είναι ιδιαίτερα έντονη και στα ποιήματα που εκφράζουν τον πόθο για τον γυρισμό του στην πατρίδα, πατρίδα που τόσο τον είχε πληγώσει.

Η ποίηση του Ελιγιά, εκτός από τα τρία πρωτόλειά του, δεν υπήρξε σε καμιά περίπτωση στρατευμένη στο σιωνιστικό ιδεώδες. Επίσης τα ποιήματά του δεν μπορούν να θεωρηθούν αμιγώς πολιτικά, παρόλο που κάποιοι στίχοι του είναι μαχητικοί, με διάθεση να καταγγείλουν την κοινωνική αδικία. Τα περισσότερα πολιτικά ποιήματά του είναι γεννήματα της επικαιρότητας και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να υπερτονιστεί η παρουσία τους ως κυρίαρχων μέσα στο έργο του. Αυτό που κυρίως χαρακτηρίζει την ποίησή του είναι η ικανότητά του να αφομοιώνει δημιουργικά στοιχεία από ποικίλες λογοτεχνικές παραδόσεις, γεγονός που δεν μας επιτρέπει, όπως ήδη υποστηρίξαμε, να τον κατατάξουμε σε κάποια συγκεκριμένη σχολή.

Ο Ελιγιά, συμβάλλοντας στην ανανέωση της ποιητικής παράδοσης που επιχειρήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του ’20, ήταν σίγουρα ένας ποιητής με δική του προσωπικότητα που η κριτική δεν τον αγνόησε. Οι κριτικοί όμως δεν τόνισαν τις ποικίλες αντινομίες που χαρακτηρίζουν το έργο του (λυρισμός - καταγγελία, εξομολόγηση - κραυγή, αθωότητα - υποψία, τρυφερότητα - (αυτο)σαρκασμός) που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες. Επιχειρώντας μια συνολική αποτίμηση θα λέγαμε ότι ο Ελιγιά δεν βρίσκεται στην αιχμή των λογοτεχνικών ρήξεων − δεν μπορεί να χαρακτηριστεί μείζων ποιητής − ποιητής του κανόνα, αλλά οπωσδήποτε διεκδικεί με αξιώσεις τα μέγιστα του ήσσονος.

Λέων Ναρ

ΣΤΗ ΛΙΜΝΗ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

Ω λίμνη, στα γλυκά σου τα νερά

πόσα όνειρα παιδιάτικα λουσμένα!

Αχ πώς ροδογελούν τα περασμένα

στης Μνήμης τα γιγάντια τα φτερά!

 

Απ’ το γαλάζιον κόρφο σου η χαρά

η παιδική χαρά μου ξεπροβάλλει

σεμνή, μέσ’ στα σεμνά παλιά της κάλλη,

με δυο ματάκια αθώα κι αστραφτερά.

 

Αχ πλάι στα παλιά ζωντανεμένα,

ροδόπλαστα, φωτοπεριχυμένα

Στον πόνο μου −βοτάνι μαγικό−

 

Μα όταν γροικώ νεκρά τα περασμένα

πώς νιώθω να δακρύζει, ω Λίμνη, ωιμένα,

της φαντασίας το μάτι εκστατικό.

 

ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΚΗ ΤΕΧΝΗ

Είμαι της ζωής ο νέος ρυθμός, κι η αρμονία του δρόμου,

του πλήθους είμαι ’γω ο παλμός, του λαού το καρδιοχτύπι.

 

Το βλέμμα μου ερευνητικό και στην κοσμοπλημμύρα,

σεμνή κι απέριττη, γλυκιά κι ωμή, σιγοπροβάλλω.

 

Γλυκό τραγούδι τραγουδώ το ιδανικό του σκλάβου,

τον πόνο της φτωχολογιάς και τη μεγάλη ελπίδα.

Μα γίνουμαι άγριαν αστραψιά, πυρσός, βεζούβια λάβα

μπρος του Δυνάστη το ραβδί, του αφέντη το μαστίγι.

 

Εμένα δε με συγκινούν τα μαραμένα ρόδα∙

μονάχα η κίτρινη θωριά του πεινασμένου σκλάβου.

Μες στην ψυχή μου δε μιλεί το θρόισμα των φύλλων,

μόνο βογκάει της θάλασσας το μανιασμένο κύμα.

 

Εγώ είμαι η Τέχνη της γυμνής κι αστόλιστης Αλήθειας,

εγώ είμαι η Τέχνη, είμαι το φως του σκλαβωμένου ανθρώπου,

μέσ’ στο ρυθμό τον άρρυθμο ζυγιάζω τα φτερά μου

και σεργιανίζω ανάμεσα από τρώγλες και καλύβια!

 

ΤΟ ΤΟΡΑ ΜΑΣ

Σε κάποιους σκλάβους του Γκέτο χαρισμένο

 

Μερονυχτίς στην άκαρπη μελέτη βυθισμένοι,

με τη χλωμή σας τη θωριά που η φτώχεια όλο μαραίνει,

στ’ αραχνιασμένα σας «Ταλμούδ» τα παλαιικά σκυφτοί,

κι η σκλαβωμένη σας ψυχή με πόθο αναζητεί

να βρει «τι γράφει το Τορά μας».

 

Μα, ω τυφλωμένε απ’ την παλιά, ξεθωριασμένη Πίστη,

στου χρόνου το περπάτημα −δεν τόνιωσες;− εσβήστη

η Αρχαία λυχνία. Καινούργιο φως στη στράτα μας μπροστά!

Και το γοργοξετύλιγμα της Ζωής πια δε ζητά

να βρει «τι γράφει το Τορά μας»!…

 

Παχύδερμο τ’ Αφεντικό −μυριόστομη Ύδρα− ω φρίκη!

Θα σε βυζαίνει αχόρταγα στη «θεία» σου καταδίκη,

κι άθλιο συντρίμμι, σκιάς κουρέλι, ολημερίς θα ρέβει

σκλάβα η ψυχή σου΄ ωστόσο Αυτός −μάθε το− δε γυρεύει

να βρει «τι γράφει το Τορά μας».

 

Ω αδέρφι, που σε μάγεψε τ’ αρχαίο σου μεγαλείο,

της ζωής να ξεφυλλίσουμε το ζωντανό βιβλίο,

έλα! Εκεί μέσα θέ να βρεις πυρογραμμένο κάτι

−με του Δυνάστη το ραβδί, με τα δεσμά του Εργάτη−

φριχτό, που δεν το γράφει το Τορά μας. 

 

[ΓΙΑ ΣΕ ΣΙΩΝ ΠΑΤΡΙΔΑ ΜΟΥ]

 

Για σε, Σιών πατρίδα μου,

δόξα, πλούτη και τιμή και τη ζωή μου δίνω,

για να μπορέσω μια στιγμή τη δόξα σου να νιώσω,

τη δόξα αυτή που λάτρευσα και θα λατρεύω τόσο.

 

ΚΙΛΚΙΣ

Στη μακάρια σκιά του Ποιητή της «Πρέβεζας»

 

Αχ πόσο οδυνηρό κι απαίσιο

σ’ ένα στενό, τραγικό πλαίσιο

η ζωή σου να λιμνάζει οκνή,

η Ανία το θρήνο ν’ αρχινάει.

και σβούρα να στριφογυρνάει

στον ίδιο άξονα η ψυχή…

 

Του ρεμβασμού τα γαλάζια ίχνη,

στην ένδοξη ψυχρή πολίχνη

να σβήνουν σα μουντός καπνός

Πουρνό ‐ βραδύ, στην πονεμένη

ψυχή, βραχνάς να σου βαραίνει

ο μολυβένιος ουρανός.

 

Το ίδιο στρατί για το σχολείο

και του Φωκίτη το βιβλίο

να κουβαλάς πάντα μαζί

κι ολομερίς ν’ αναρωτιέσαι

στον κρύο το βούρκο που κυλιέσαι:

Να ζει κανείς ή να μη ζει;

 

Μάρτης 1931