Krieg und Literatur

Obwohl in der heutigen Zeit die Rolle der Literatur schwindet und sie nicht mehr die Königin des Geistes zu sein scheint, möchte ich an dieser Stelle dennoch über meine Leseerfahrungen zu sprechen, die vielleicht ein Spiegel dessen bieten, was in Zukunft auf uns zukommt, und die sich gewiss auch in den Köpfen vieler Ukrainerinnen und Ukrainer wiederfinden, auch wenn die aktuelle Situation solchen Gedanken nicht förderlich ist; denn, inter arma tacent Musae!

Die Angst vor dem Tod hat die Herzen meiner Mitbürgerinnen und Mitbürger nicht versteinern lassen. In den letzten Tagen hat uns eine unglaublich große Welle von Witzen, Späßen und Karikaturen erreicht, und ich glaube, dass in Zukunft die Federn meiner Zeitgenossen oder unserer Kinder die Erfahrungen eines ganzen Volkes darstellen werden, wie es Remarque, Hemingway, Myrivilis und viele andere getan haben. Seit dem Ausbruch des russisch-ukrainischen Krieges im Jahr 2014 hat sich eine Reihe altgedienter Schriftstellerinnen und Schriftsteller herausgebildet, die versuchen, die aktuellen Ereignisse aus einer künstlerischen Perspektive zu betrachten, die zum Nachforschen und Nachdenken anregt.

Ich beginne diese Diskussion mit den Tagen des Maidan-Aufstands, an dem auch ich mich freiwillig und ganz bewusst beteiligt habe, um das Recht auf sozialen Dialog, die Meinungsfreiheit und das Demonstrationsrecht zu schützen und die Menschenwürde zu verteidigen, die von den Behörden verletzt wurde. In diesen Tagen wurden einige Zitate, Werke und Biografien - die Gedanken vieler ukrainischer Schriftsteller aus der klassischen Periode - wieder aktuell. Die Rede ist vor allem von dem Nationaldichter Taras Schewtschenko, aber auch von anderen wichtigen Schriftstellern wie Lessja Ukrajinka und Iwan Franko. Sätze wie "Огонь запеклих не пече"/ "Das Feuer verbrennt nicht diejenigen, die es bereits gefesselt hat, und "Борітеся – поборете, Вам Бог помагає"/ "Kämpft und ihr werdet gewinnen, Gott hilft euch" von Taras, "Лупайте сю скалу, нехай ні жар, ні холод не спинить вас"/ "Schlag diesen Felsen, und lass dich weder von Hitze noch von Kälte aufhalten" von Ivan und "Хто визволиться сам, той буде вільний"/ "Wer aus eigener Kraft frei wird, der ist in Wahrheit frei" von Lessja, hallen in unserer aller Herzen nach. Sie sprechen zu uns wie Gefährten auf den Barrikaden über das Schicksal der Ukraine, über ihre unterdrückte Vergangenheit und über die Zukunft, die sie uns stehlen wollen. Es sind keine Worte des Hasses oder der Zwietracht; es sind Worte des Stolzes und der Würde. Wir sind wie unsere Vorfahren aufgestanden, um gemeinsam und kämpferisch auf dem Hauptplatz unseres Landes Rechte einzufordern, um die Gewalt der Macht im Namen der Demokratie abzuwehren, die leicht im Strudel von Opportunismus und Interessen verloren gehen kann, um ein Beispiel für diejenigen zu setzen, die sich aus verschiedenen Gründen nicht trauen, an eine demokratische und gerechte Ukraine zu glauben. Und auch wenn ein paar der Visionen der Aufständischen von damals nicht in Erfüllung gingen, spürten alle meine Mitbürgerinnen und Mitbürger, dass sie "das, was nicht stirbt" tief in sich tragen, wie Lessja zu sagen pflegte, das, was uns die Kraft gab, uns auf den heutigen Krieg vorzubereiten, der der russischen Gesellschaft Schande bringt. Deshalb leisten die Menschen in Mariupol und Charkiw Widerstand gegen die Besatzer, weil sie sehen, dass die schwache ukrainische Demokratie stärker ist als der arrogante und altmodische Imperialismus Russlands, der auf Lügen, chauvinistischen Stereotypen, moralischem Obskurantismus und Intoleranz beruht.

Gleichzeitig schaffen die Biografien dieser Schriftsteller auch ein Bild der Ukraine. Unser Nationaldichter Taras Schewtschenko wurde als Leibeigener geboren, seine Herren konnten ihn wie einen leblosen Gegenstand verkaufen, aber er folgte dem Feuer, das einem zum Wissen ruft, nach St. Petersburg und studierte an der Akademie der Künste. Er wurde als Maler bekannt, drückte aber auch seine Gedanken aus, indem er sich an seine Landsleute wandte; er erlebte Gefangenschaft und Exil. Er hatte eine kühne Vision: eine Ukraine, frei von "väterlicher" (also despotischer) Macht. In dem Gedicht "Sowohl Archimedes als auch Galilei" schreibt er: "Und in dem erneuerten Land wird nicht der alte Feind bleiben, sondern der Sohn und seine Mutter und das ganze einfache Volk", womit er die Wurzeln der ukrainischen demokratischen Tradition zum Ausdruck bringt, die seit Jahrhunderten nach einem Weg sucht, hervorzutreten und zu einer lebensspendenden Quelle zu werden.

Der andere Schriftsteller und Dichter, Ivan Franko, wurde zu einem Vorreiter und Wegbereiter der ukrainischen Moderne. Der Sohn eines einfachen Schmieds aus den Karpaten setzte sich sehr dafür ein, den geistigen Horizont der Ukraine zu erweitern. Er war Dichter, Prosaist, Essayist, Journalist, Kunstkritiker und politischer Analytiker, Sozialist und Philosoph. Er schrieb seine Werke in vier Sprachen und übersetzte europäische Literatur, von Homer bis Byron, Goethe und Mickiewicz. In seinem Gedicht "Die Steinmetze" ruft er zum gesellschaftlichen Kampf auf. Sein Protagonist erscheint zunächst in Form eines gefesselten Prometheus, erkennt dann aber, dass er viele andere Verdammte wie ihn in der Nähe hat, deren Schicksal es ist, den Felsen einzureißen, der ihnen den Weg versperrt und der sie mit der Auslöschung bedroht. Sie beginnen, den Felsen mit Selbstaufopferung zu schlagen, ohne dafür eine Belohnung oder einen Preis zu erwarten. In gewisser Weise geht es dabei auch um den aktuellen Krieg, in dem die Ukrainerinnen und Ukrainer nicht nur um ihr Existenzrecht kämpfen, sondern auch um die Verteidigung von Werten, die für alle Staaten von großer Bedeutung sind, wie Unabhängigkeit und Rechtsstaatlichkeit.

Lessja Ukrajinka (geboren als - Laryssa Kossatsch) ist in der Tat die "Notre Dame d'Ukraine", wie eine Forscherin sie nannte, denn sie leitete nicht nur die ukrainische Moderne ein, sondern kämpfte auch für die Selbstbestimmung der Frauen und die soziale Demokratie. Sie unterscheidet sich von den oben genannten Autoren auch in Bezug auf ihre soziale Herkunft. Sie gehörte zu einer alten Adelsfamilie, die auch mit der post-byzantinischen Aristokratie verbunden war (ihre Mutter Olga Kossatsch und ihr Onkel Mychajlo Drahomanow hatten griechische Wurzeln) und allein durch ihre Existenz widerspricht sie der Lesart der ukrainischen Geschichte durch die russische Herrschaft, nach der die Ukraine nur aufgrund von Lenins Entscheidung existiere und die ukrainische Sprache angeblich eine moderne Erfindung der Intellektuellen des 19. Jahrhunderts sei, inspiriert von der Romantik. Sie litt an Tuberkulose und ihr schwieriges Leben spiegelt sich in ihrem Werk wider. Lessja Ukrajinka bringt den Helden auf die Bühne, der den neuen, fortschrittlichen Menschen repräsentiert. In ihren Stücken tauchen Figuren wie die dämonische Mavka aus der volkstümlichen Tradition (im Drama "Das Lied des Waldes") oder auch die Kassandra des antiken Dramas auf. Sie stellen philosophische Fragen und repräsentieren einen Kampfgeist, in dem sie auf der Suche nach einer anderen, kraftvollen Welt mit traditionellen Denk- und Verhaltensmustern brechen. Es sind genau diese Prinzipien und Werte, die Mavka in ihrer Seele trägt, die sie unsterblich machen. Dieselben Werte die jetzt vom ukrainischen Volk verteidigt werden, das sich nach Freiheit, Demokratie und Gerechtigkeit sehnt.

Andriy Savenko
Übersetzung aus dem Griechischen: Nikos Kaissas

Πόλεμος και Λογοτεχνία

Παρότι στη σημερινή εποχή ο ρόλος της λογοτεχνίας έχει εξασθενήσει και δεν είναι πια η βασίλισσα της διανόησης, εγώ θα προτιμήσω να μιλήσω για τις αναγνωστικές μου εμπειρίες, που ίσως και να απηχούν αυτά που θα μας έρθουν στο μέλλον, και σίγουρα αντηχούν στις σκέψεις πολλών Ουκρανών, έστω και αν η επικαιρότητα δεν ευνοεί τέτοιου είδους σκέψεις· μα, interarmatacentMusae!

Ο φόβος του θανάτου δεν πέτρωσε τις καρδιές των συμπολιτών μου. Τις τελευταίες μέρες, μας φτάνει ένα απίστευτα μεγάλο κύμα από αστεία, ανέκδοτα και σκίτσα, και στο μέλλον πιστεύω ότι θα βρεθούν οι πένες των συνομήλικων μου ή των παιδιών μας, οι οποίες θα μπορέσουν να παρουσιάσουν τις εμπειρίες ενός ολόκληρου λαού, όπως το έκαναν ο Remarque, ο Hemingway, ο Μυριβήλης και πολλοί άλλοι. Από το ξέσπασμα του ρωσοουκρανικού πολέμου το 2014 και μετά, εμφανίστηκε και πάλι μια ξεχωριστή σειρά παλαίμαχων συγγραφέων που προσπαθούν να δουν την επικαιρότητα μέσω της καλλιτεχνικής οπτικής που τρέφει την αναζήτηση και το συλλογισμό.

Αρχίζω τη συζήτηση αυτή από τις μέρες της εξέγερσης στο Μαϊντάν, στην οποία συμμετείχα κι εγώ, οικειοθελώς και συνειδητά, για να προστατέψω το δικαίωμα για τον κοινωνικό διάλογο, την ελευθερία του λόγου και το δικαίωμα της διαμαρτυρίας και της υπεράσπισης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που είχαν καταπατηθεί από την εξουσία. Εκείνες τις ημέρες έγιναν και πάλι επίκαιρα κάποια ρητά, έργα και βιογραφίες – η σκέψη πολλών ουκρανών συγγραφέων της κλασικής περιόδου. Μιλάμε κυρίως για το εθνικό ποιητή Ταράς Σεβτσένκο, μα και άλλους σημαντικούς λογοτέχνες, όπως η Λέσια Ουκραΐνκα και ο Ιβάν Φρανκό. Φράσεις όπως «Огонь запеклих не пече»/ «Δεν καίει η φωτιά αυτούς που έχει ήδη δέσει, και «Борітеся – поборете, Вам Бог помагає»/ «Παλέψτε και θα νικήσετε, ο Θεός σας βοηθά» του Ταράς, «Лупайте сю скалу, нехай ні жар, ні холод не спинить вас»/ «Χτυπάτε τούτο το βράχο, κι μη σας σταματάνε μήτε η κάψα, μήτε η ψύχος» του Ιβάν και «Хто визволиться сам, той буде вільний»/ «Όποιος ελευθερώνεται μόνος του, ελευθερώνεται στ’ αλήθεια» της Λέσιας, αντηχούσαν τότε στις καρδιές όλων μας. Μας μιλούσαν σαν σύντροφοι στα οδοφράγματα για τις τύχες της Ουκρανίας, για τα καταπιεσμένα περασμένα της και τα μέλλοντα που ήθελαν να μας κλέψουν. Δεν ήταν λόγια του μίσους ή της διχόνοιας· ήταν λόγια της περηφάνειας και της αξιοπρέπειας. Ξεσηκωθήκαμε όπως οι πρόγονοι μας για να διεκδικήσουμε συλλογικά και αγωνιστικά στην κεντρική πλατεία της χώρας μας δικαιώματα, να αποκρούσουμε τη βία της εξουσίας στο όνομα της δημοκρατίας που μπορεί εύκολα να χαθεί στη δίνη σκοπιμοτήτων και συμφερόντων, να δώσουμε το παράδειγμα σ’ εκείνους που δεν τολμούν για διάφορους λόγους να πιστεύουν σε μια δημοκρατική και δίκαιη Ουκρανία. Και αν μερικά από τα οράματα των εξεγερμένων του τότε δεν πραγματοποιήθηκαν, όλοι οι συμπολίτες μου ένιωσαν ότι στο βάθος μέσα τους έχουν «εκείνο που δεν πεθαίνει», όπως το έλεγε η Λέσια, εκείνο που μας έδωσε τη δύναμη να προετοιμαστούμε για τον σημερινό πόλεμο που φέρνει τη ντροπή στη ρωσική κοινωνία. Γι’ αυτόν τον λόγο, οι άνθρωποι στη Μαριούπολη και στο Χάρκοβο αντιστέκονται στους κατακτητές, βλέποντας ότι η αδύναμη ουκρανική δημοκρατία είναι πιο δυνατή από τον αλαζονικό και παλιομοδίτικο ρωσικό ιμπεριαλισμό που στηρίζεται στο ψέμα, στα σοβινιστικά στερεότυπα, στον ηθικό σκοταδισμό και στη μισαλλοδοξία.

Οι εν λόγω λογοτέχνες αποτελούν ταυτόχρονα και μια εικόνα της Ουκρανίας. Ο εθνικός μας ποιητής Ταράς Σεβτσένκο γεννήθηκε δουλοπάροικος, τα αφεντικά του μπορούσαν να τον πουλήσουν σαν άψυχο αντικείμενο, όμως εκείνος, με τη φλόγα που σε καλεί στη γνώση, πήγε στην Αγία Πετρούπολη και σπούδασε στην Ακαδημία των Καλών Τεχνών. Έγινε γνωστός ως ζωγράφος και συνέχισε να εκφράζει τις σκέψεις του, απευθυνόμενος στους συμπατριώτες του, βίωσε τον εγκλεισμό και την εξορία. Είχε ένα τολμηρό όραμα: μιας Ουκρανίας ελευθερωμένης από την «πατρική» (δεσποτική με άλλα λόγια) εξουσία. Στο ποίημα «Και ο Αρχιμήδης και ο Γαλιλαίος» λέει χαρακτηριστικά: «Και στην ξανανιωμένη γη δε θα μένει ο παμπάλαιος εχθρός, μα ο Υιός και η Μάνα του και όλος ο απλός λαός» εκφράζοντας τις ρίζες της ουκρανικής δημοκρατικής παράδοσης που για αιώνες έψαχνε τον δρόμο να βγει στην επιφάνεια και να γίνει μια ζωογόνος πηγή.

Ο άλλος συγγραφέας και ποιητής, ο Ιβάν Φρανκό, έγινε πρόδρομος και πρωτεργάτης του ουκρανικού μοντερνισμού. Ο γιός ενός απλού σιδερά από τα Καρπάθια Όρη έκανε μια τεράστια προσπάθεια για να ανοίξουν οι πνευματικοί ορίζοντες της Ουκρανίας. Ήταν ποιητής, πεζογράφος, δοκιμιογράφος, δημοσιογράφος, τεχνοκριτικός και πολιτικός αναλυτής, σοσιαλιστής και φιλόσοφος. Έγραφε τα έργα του σε τέσσερις γλώσσες και μετέφραζε ευρωπαϊκή γραμματεία, από τον Όμηρο ως τον Βύρωνα, τον Γκαίτε και τον Μιτσκέβιτς. Στο ποίημα «Οι λατόμοι» καλεί σε κοινωνικούς αγώνες. Ο πρωταγωνιστής του εμφανίζεται στην αρχή με τη μορφή ενός Προμηθέα Δεσμώτη, αλλά μετά αντιλαμβάνεται ότι έχει κοντά του πολλούς άλλους καταδικασμένους σαν κι αυτόν, προορισμός των οποίων είναι να γκρεμίσουν τον βράχο που εμποδίζει την πορεία τους, που τους απειλεί με εκβαράθρωση. Αυτοί αρχίζουν να χτυπούν τον βράχο με αυτοθυσία, χωρίς να περιμένουν ανταμοιβή ή έπαθλο. Πρόκειται κατά κάποιον τρόπο και για τον σημερινό πόλεμο, στον οποίο οι Ουκρανοί δεν μάχονται μόνο για το δικαίωμά τους να υπάρχουν, αλλά και για να υπερασπιστούν αξίες που έχουν μεγάλη σημασία για όλα τα κράτη όπως η ανεξαρτησία και η κυριαρχία του Δικαίου.

Η Λέσια Ουκραΐνκα (πραγματικό όνομα: – Λαρύσα Κόσατς) είναι πράγματι η NotreDamed’Ukraine, όπως την ονόμασε μια ερευνήτρια, διότι όχι μόνο εισάγει τον ουκρανικό μοντερνισμό, αλλά και μάχεται για τη χειραφέτηση των γυναικών και τη σοσιαλδημοκρατία. Διαφέρει από τους συγγραφείς που ανέφερα πιο πάνω και ως προς την κοινωνική της τάξη. Ανήκε σε παλιό αρχοντικό γένος που είχε σχέσεις και με την μεταβυζαντική αριστοκρατία (η μητέρα της Όλγα Κόσατς και ο αδερφός της Μυχάιλο Δραγομάνοβ είχαν ελληνικές ρίζες) και με την ίδια την ύπαρξή της διαψεύδει την ανάγνωση της ουκρανικής ιστορίας από τη ρωσική ηγεσία, στην οποία η Ουκρανία υφίσταται μόνο ως απόφαση του Λένιν και η ουκρανική γλώσσα είναι δήθεν μια σύγχρονη εφεύρεση της διανόησης του 19ου αιώνα, εμπνευσμένη από το κίνημα του ρομαντισμού. Στη ζωή της υπέφερε από φυματίωση, και ο δύσκολος βίος της βρήκε την πλήρη αντανάκλασή του στο έργο της. Η Λέσια Ουκραΐνκα φέρνει επί σκηνής τον ήρωα που αντιπροσωπεύει τον καινούργιο, προοδευμένο άνθρωπο. Στα έργα της πρωταγωνιστούν φιγούρες όπως το δαιμόνιο Μάβκα από τη λαϊκή παράδοση (στο δραματικό ποίημα «Το τραγούδι του δάσους») ή Κασσάνδρα του αρχαίου δράματος, που θέτουν φιλοσοφικούς προβληματισμούς, εκπροσωπούν ένα αγωνιστικό πνεύμα με το οποίο σπάνε τα παραδοσιακά μοντέλα της σκέψης και συμπεριφοράς, αναζητώντας έναν άλλον, δυνατό κόσμο. Ακριβώς αυτές οι αρχές και αξίες που κρύβει στην ψυχή της η Μάβκα, είναι αυτό που την κάνει αθάνατη. Αυτές τις ίδιες αξίες προστατεύει τώρα ο ουκρανικός λαός που επιθυμεί την ελευθερία, τη δημοκρατία και τη δικαιοσύνη.

Αντρέι Σαβένκο

Війна і література

Хоча у наш час роль літератури зменшилася і вона не може більше претендувати на звання володарки умів, нині я хочу говорити саме про свій читацький досвід, який у певний спосіб віддзеркалив те, що станеться з нами в майбутньому, а також суголосно лунав і лунає в думках багатьох українців, не дивлячися на те, що обставини нашого теперішнього життя не надто їх заохочують, адже – interarmatacentMusae!

Страх перед смертю не перетворив на камінь серця моїх співгромадян. Останніми днями ми спостерігаємо справжній вибух жартів, анекдотів, карикатур про події війни і довкола війни, а в майбутньому, сподіваюся, знайдеться перо когось з мого покоління або покоління наших дітей, щоб описати воєнний досвід, яку пережив наш народ, як це зробили колись Е.-М. Ремарк, Е. Гемінгвей, С.Міривіліс та багато інших. Після початку російсько-української війни в 2014 р. виникнув цілий напрям ветеранської літератури, представники якого намагаються на свій воєнний досвід поглянути крізь лінзу творчості, яка живить думку та духовні шукання.

Нинішню розмову я розпочну з днів революції на Майдані, в подіях якої я свідомо та добровільно брав участь для того, щоб захистити суспільний консенсус, свободу слова і право на протест та на захист людської гідності, зневажені тодішньої владою. У ті дні набули надзвичайної актуальності деякі цитати, твори та біографії багатьох українських письменників класичного періоду. Ідеться насамперед про національного поета України Тараса Шевченка, а також Лесю Українку та Івана Франка. Цитати: «Огонь запеклих не пече», «Борітеся – поборете, Вам Бог помагає», «Лупайте сю скалу, нехай ні жар, ні холод не спинить вас», «Хто визволиться сам, той буде вільний» у той час відлунювали в серцях кожного з нас. Митці зверталися до нас, наче самі стояли поруч на барикадах, і говорили вони про долю України, про минулі утиски та майбутнє, яке в нас хочуть відібрати. Ці слова не несли в собі ненависті чи розбрату, вони були наповнені гордістю та почуттям гідності. Ми повстали, як повставали наші предки, щоб, ставши пліч-о-пліч на центральній площі столиці, боронити свої права, протистояти насильству влади в ім’я демократії, яку легко втратити у вирі домовленостей та «своїх інтересів», показати приклад тим, хто з різних причин ще не наважується повірити в Україну, побачити її демократичною та справедливою. І хоча деякі візії повсталих не справдилися, усі мої співгромадяни відчули в собі «те, що не вмирає», що дало нам сили приготуватися до сьогоднішньої війни, яка для російського суспільства є війною ганьби. Саме через це відчуття мешканці Маріуполя та Харкова чинять опір агресору, адже вони бачать, що навіть недосконала українська демократія є сильнішою за жалюгідний та допотопний російський імперіалізм, що постає із брехні, шовіністичних стереотипів, морального обскурантизму та ненависті до інакодумства.

Згадані українські літератури в певному сенсі являють собою палітру самої України. Національний поет Тарас Шевченко народився кріпаком, якого власники могли продавати як річ, однак із вогнем у серці, що закликає до знань, він дістався до Петербургу і там вчився у Петербурзькій академії мистецтв. Отримавши визнання як художник, він паралельно продовжував звертатися до своїх співвітчизників, і за висловлення своїх думок потрапив в солдатчину. У його творчості ми зустрічаємо сміливі візії України, звільненої від деспотичної влади «батьків». У вірші «І Архімед, і Галілей» він пише:

І на оновленій землі

врага не буде, супостата,

а буде син, і буде мати,

і будуть люде на землі.

Ці слова є одним з найкращих символічних висловлень демократичної традиції українського народу, яка століттями торувала собі шлях і щоразу в критичні моменти історії виходила на поверхню немов життєдайне джерело.

Інший літератор, Іван Франко, є і предтечою і одним з найважливіших представників українського модернізму. Він народився у простій родині коваля з карпатського села і доклав неймовірних зусиль для розширення духовних обріїв України. І.Франко реалізувався як поет, письменник, літературний критик, перекладач, мистецтвознавець, журналіст, політичний діяч з прогресивними соціалістичними поглядам, філософ. Свої твори Іван Франко писав чотирма мовами; скарбницю української літератури він поповнив перекладами від Гомера до Байрона, Ґете, Міцкевича. У своєму вірші «Каменярі» поет метафорично закликає до суспільної боротьби, яка завжди починається на особистому рівні. Головний герой спершу з’являється прикутий до скелі, нагадуючи Прометея. Але потім усвідомлює, що довкола нього сотні таких самих Прометеїв, метою яких є знищення скелі, яка застує шлях і небезпечно нависла над головами. І вони починають самовіддано трощити каміння, не чекаючи на слова подяки чи якусь винагороду. По суті, перед нами образ нинішньої війни, у якій українці б’ються не лише за право бути собою і жити в незалежній країні, але захищають цінності, які мають велике значення для всіх країн, насамперед, за незалежність та верховенство права.

Леся Україна (справжнє ім’я – Лариса Косач) дійсно є за влучним висловом однієї з дослідниць її творчості NotreDamed’Ukraine, адже вона не просто дає українській літературі найвищі форми модерністського слова, але й бореться за емансипацію жінок та соціал-демократію. Вона відрізняється від попередніх письменників своїм соціальним становищем. Якщо Т.Шевченко та І.Франко є унікальними особистостями, що з’явилися із народного середовища, Л.Українка належить до давнього шляхетного роду, коріння якого походить з метавізантійської аристократії. Саме його існування заперечує брехливі тези російської верхівки про те, що Україна виникає з рішення В.Леніна або українська мова є плодом романтичних захоплень інтелігенції 19 ст. Л.Українка більшість життя хворіла на сухоти і її творчість є своєрідним відображенням відчайдушної боротьби за життя. Поетка виводить на сцену своїх творів героїв, які уособлюють нове, прогресивне людство. Її героїні – лісова Мавка та Кассандра підносять життєві ситуації до рівня філософських узагальнень, скеровувані повстанським духом, який руйнує традиційні моделі думок та поведінки у прагненні досягти іншого, можливого тим не менше, світу. Сам такими є принципи та цінності, які носить в своїй душі Мавка; це – те, що не вмирає! І саме їх захищає сьогодні зі зброєю в руках український народ, який прагне свободи, демократії та справедливості.

Андрій Савенко