Ach, Uwe, was für ein Land ist das?

Athen, im August 2018

Lieber Uwe Johnson,

es ist wahrlich sonderbar, fast befremdlich, dass ich mich mit diesem Brief an Sie wende, vierunddreißig Jahre nach der traurigen Nachricht Ihres einsamen Abschieds, als im Pub The Napier, in Sheerness–on–Sea, ein merkwürdiger Satz umlief: »The vicar is dead«. Es hört sich heute noch an wie eine codierte Kurzmitteilung aus den BBC Durchsagen oder in den Annoncen von Times in den dunklen Zeiten des Krieges oder in Spionageromanen von John Le Carré, durch die der Abschluss eines Geheimunternehmens oder die Beseitigung eines unbequemen Agenten bzw. Überläufers bestätigt werden sollte.

Lassen Sie mich diesen überfälligen Offenen Brief an Sie kurz erläutern, so dass auch dem ungeneigten Leser dessen Ursprung, Motivation und Zweckmäßigkeit, ja dessen Raison d’ Être erkennbar werden. »Bücher sind dicke Briefe an Freunde«, notierte einst Jean Paul, und aus diesem Brief an Sie soll ein Büchlein entstehen für die Reihe der Edition Romiosini, in die zuvor Briefe von Helene Varopoulou an Heiner Müller, Petros Markaris an Theo Angelopoulos, Haris Vlavianos an Ezra Pound, Thanassis Valtinos an Christa Wolf und Maria Topali an Rainer Maria Rilke aufgenommen wurden. Dieser Text sollte eigentlich als ein »Kurzer Brief zur späten Wiederbegegnung« mit Ihnen verstanden werden, beruhend auf der jahrhundertealten Tradition des Briefwechsels, aus der z.T. auch der Roman als Erzählform der bürgerlichen Moderne entstand und dabei vom »Briefroman« geprägt wurde, wenn man etwa an Goethe und Laclos denkt.

Schon Anfang der siebziger Jahre fiel mir in der Deutschstunde, in der Deutschen Schule Athen (Dörpfeld Gymnasium), Ihr Name in einem Schulbuch auf: Uwe Johnson. Es war ein Lesebuch vom Hueber Verlag mit weißem Umschlag und olivgrünen Lettern, betitelt Deutsche Gegenwart, wenn ich mich noch recht daran erinnern kann, in dem ein Text von Ihnen abgedruckt war. (Aber was ist eigentlich »Erinnerung«? Eine –Ihre– Katze, die mit dem Wollknäuel »Gedächtnis« spielt, mal daran kratzt und mal davor herumtanzt?) Weder an Titel noch an Inhalt (eine Erzählung vielleicht? Ein Auszug aus Ihren Romanen? Ein Text aus Ihrer Prosa?) kann ich mich erinnern, doch der Nachname, Johnson, hat sich dem Gedächtnis eingeprägt, vielleicht weil dieser prima vista auf anglo–amerikanische oder schwedische Herkunft (was auch der Fall war) hinwies, vielleicht auch, weil der Text, in seiner Dichte und Komplexität, mir (damals) unverständlich vorkam.

Danach folgten die Lehrjahre eines griechischen Studenten an deutschen Unis, der auszog, das Lesen zu lernen, zu den Zeiten, als in Griechenland die Rückkehr zur Demokratie euphorisch gefeiert wurde und in Deutschland die Turbulenzen der 68er noch präsent waren (bis hin zum »roten Kreis« der RAF), wenn auch vergilbt, wie verwelkte Lotosblüten in einem dunklen Sumpf. Damals gab es noch Westdeutschland und die Deutsche Demokratische Republik, Günter Netzer und Jürgen Sparwasser, West–Berlin und Berlin, Hauptstadt der DDR, doch der »Verwalter« hieß diesmal Erich Honecker und wurde sogar von Udo Lindenberg besungen (»Ey Honey, ich sing für wenig Money«).

Erst Anfang der 80er Jahre in Hamburg kam es zu meiner ersten innigen Begegnung mit Ihnen und Ihrem Werk, dank den Ausleihen aus der Stabi (der Staats– und Universitätsbibliothek »Carl von Ossietzky«) und der Öffentlichen Bücherei in Eimsbüttel und natürlich den üblichen Buchhandlungen der Hansestadt, wo ich Ihre Bücher mal zufällig, mal gezielt ausfindig machte, vor allem in der Heinrich–Heine–Buchhandlung an der Grindelallee vor dem Uni–Campus, aber auch bei den Straßenbuchhändlern von gebrauchten Titeln, die ihre Ware auf den langen Tischen vor dem Institut für Soziologie am Allende–Platz oder vor der Mensa ausstellten.

Warum erwähne ich alle diese eher belanglosen Einzelheiten aus meiner Studienzeit in Deutschland? Was soll eigentlich ein »Offener Brief« an Sie bezwecken? Will ich mir eigentlich nur mit der »Katze Erinnerung« die Zeit vertreiben oder sie wenn möglich zurückgewinnen? Wen geht es eigentlich an, wann ein griechischer Unterprimaner aus Athen zum ersten Mal dem Werk eines der bedeutendsten Schriftsteller im Nachkriegsdeutschland begegnet ist und sich weiterhin mit Ihren Romanen, Ihrer Frankfurter Poetikvorlesung (Begleitumstände), Ihrer »Reise nach Klagenfurt«, ja sogar mit Ihren TV–Rezensionen und vor allem mit dem Dritten Buch über Achim beschäftigt hat? Und wen kümmert eigentlich noch Ihre Werkbiographie? Nur Birte Förster von der FAZ bestand darauf, seit dem letzten Jahr, mit Ihnen zu kommunizieren und die Zeit aus den Jahrestagen in ihrem wöchentlichen Blog (»Die Woche mit Frau Cresspahl. Lektüreblog zu Jahrstage von Uwe Johnson«) zurückzublättern, begleitet von einigen versierten Lesern, die im Anschluss ihre Eintragungen bescheiden und sachlich kommentieren. Im August 2018 verabschiedete sie sich mit der 53. Lesung (»Abschied nicht nur von New York«) und stellte dabei fest, dass der wichtigste Satz in diesem Roman sei »Damit du nicht raten musst, so wie ich«. Ein merkwürdiger Satz allerdings.

Jedoch, es gab noch einen anderen Griechen, den ersten überhaupt, der sich mit Ihrem Dritten Buch über Achim befasst hat, diesem Roman, der in seiner Struktur unausweichlich an ein Verhörprotokoll erinnert (kurze, präzise Fragen, wortkarg formuliert, mal offen und mal suggestiv oder projektiv gestellt). Er hieß Dimitris Mortojas, lebte Anfang der siebziger Jahre in Westberlin, wo Sie sich mittlerweile, bevor Sie in die Staaten aufbrachen, auch niedergelassen hatten, und ist frühzeitig aus dem Leben geschieden. Er rezensierte ausführlich Ihr Drittes Buch über Achim und stellt dabei zutreffend fest: »Der Vorbehalt ist keine Anstellerei, sondern Lebenshaltung«. Seitdem ist er in Vergessenheit geraten. Fast keiner, weder aus dem Kreis der Germanisten in Athen noch der Neogräzisten in Deutschland, kennt ihn, der seinerzeit an der FU an einer Dissertation über den Roman der Zwischenkriegszeit in Griechenland arbeitete, und keiner kam auf die Idee, Näheres über Sie erfahren zu wollen. Sie blieben in meinem Land immer ein Geheimtipp für die meisten Verleger, Literaturkritiker und Leser. Diese zogen Böll, Grass, Enzensberger u.a. vor. Ich dagegen Sie.

Fast zur selben Zeit werden Sie ganzseitig in einem Buch von Vassilis Vassilikos erwähnt, dem bekannten Schriftsteller von Z und Glavkos Thrassakis (sicher ungewollt und unbewusst in Teilen ein literarisches Pendant zu Ihrem Dritten Buch über Achim, in dem Romancier und Romanheld sich ebenfalls in beiden Teilen Berlins verirren). Vassilikos skizziert Sie in seinen Porträts von Persönlichkeiten aus Literatur, Film und Politik, denen er in seiner langjährigen Irrfahrt in den Zeiten der Emigration und der »Selbstemigration« begegnet war. Er habe Sie, hat er mir später erzählt, während seines DAAD–Stipendiums in West–Berlin flüchtig kennengelernt (könnten Sie sich vielleicht, wenn auch nur vage, an ihn erinnern?) und dabei u.a. notiert: »Riesig, lang, übergewichtig, blond, erinnert an einen verletzten Elefanten, der es nicht schafft, in sein Nest zurückzukehren, um zu sterben«.

Sogar das Goethe Institut Athen hat es, wenn ich mich nicht irre, jahrelang versäumt, eine Veranstaltung über den wichtigsten Schriftsteller der deutsch–deutschen Nachriegsliteratur zu organisieren, und als dies dann anlässlich der griechischen Ausgabe des Dritten Buches über Achim, Ihres ersten (und bislang einzigen) in Griechenland erschienen Werkes überhaupt, geschah, fand ein eher dürftiger Literaturabend im Foyer statt.

Ich weiß natürlich, dass Sie diese Bezeichnung ungern zu hören und zu lesen bekommen. Sie waren stets ein unbequemer Deutscher für Ihre eigenen Landsleute. Kein Kosmopolit im postmodernen Kontext der Diversität, der Mobilität und der Flexibilität, sondern ein wahrer Weltbürger, ένας πολίτης του κόσμου, so wie ihn Peter Coulmas, der Vater des Regisseurs Timon Koulmassis, in seinem Buch beschrieben und erläutert hat.

Ach, Uwe, was für ein Land ist das? Hier und dort, hüben und drüben, Sie, ganz im Norden, in Ihrem (ewig) vermissten Mecklenburg–Vorpommern, ich, ganz im Süden, in meiner (einst) geliebten Stadt? Was ist aus unseren beiden Ländern und Nationen geworden? Wo liegt eigentlich Ihr Ithaka? Wo mein Güstrow? Auf dem Schulatlas von »Diercke«, jenem, den ich als Schüler in der Geographiestunde aufschlug, oder auf welchem Literaturatlas? Wo soll eigentlich die Spurensuche beginnen? Cammin? Poznan/Posen? Anklam? Güstrow? Jerichow? Leipsic/Leipzig? Karlsruhe? Korfu? Berlin, Hauptstadt der DDR? West–Berlin? New York? Frankfurt? Sheerness–on–sea? In den Metropolen der Welt, in den Büchern des Schriftstellers oder in den Archiven und Bibliotheken? In Frankfurt, einst dem legendären Sitz des Suhrkamp Verlages, wo anfangs Peter Suhrkamp Ihr erstes Manuskript von Ingrid Babendererde skeptisch betrachtete und vorerst ablehnte? In Marbach und dessen Literaturarchiv oder in Rostock, wo inzwischen Ihr Archiv untergebracht wurde? Oder sogar in der Public Library von New York? Vielleicht im Pub The Napier? Gibt es das immer noch? Ist es noch derselbe Betreiber, sein Sohn vielleicht oder hat es längst eine andere Geschäftsführung?

Als ich zu Ihnen, viel später, fast fünfzehn Jahre nach Ihrem Tod, zu Besuch kam, stand ich vor einer hermetisch geschlossenen Tür. Die Hauptstraße vor dem Quai war menschenleer, das Meer ein dunkelblauer Streifen, auf den sich der hellblaue Himmel stützte, kein Nachbar zu sehen. Das Pub habe ich leider nicht besuchen können. Am selben Tag brach ich enttäuscht wieder nach London auf. Von meiner »Reise nach Sheerness« blieb nur ein Photo, auf dem Ihre Haustür abgebildet ist, die Erinnerung an die Stern–Reportage (wenn auch unter suspekten Bedingungen, unter dem Aspekt der journalistischen Berufsmoral) und das Büchlein, das später herauskam.

Warum schreibe ich diesen Brief an Sie? Was will ich damit bezwecken und was könnte er bewirken in diesen Zeiten, in denen Briefwechsel längst passé sind und Heimat zum politischen Kampfbegriff verkommen ist? Wo liegt eigentlich (Ihre, meine, unsere) Heimat? Wo sind wir beheimatet? In der Sprache, wie Heidegger und Godard später behaupten, in der Erinnerung oder in der (verlorenen) Kindheit? Letztendlich, was ist heimisch und was unheimlich?

Sie waren stets auf der Suche nach einem Vater (Versuch einen Vater zu finden) und der verlorenen Heimat (»Die Heimat lässt sich am bittersten aus der Nähe betrachten«, haben Sie einst notiert), und diese Suche war fest an die Sprache und die Erinnerung gekoppelt, ja darin verwurzelt. Das ist das Bermuda–Dreieck der menschlichen Existenz, die von Homers Zeiten bis zum Proust’schen Madeleine-Effekt und zum Joyce’schen Ulysses dieselbe Route aufnimmt, indem sich der Mensch in den Labyrinthen des Gedächtnisses und der Erinnerung verirren soll. Das ist die schicksalshafte »Einbahnstraße« jedes Einzelnen, nicht immer von einer gewissen Asja Lacis geöffnet, und davon weiß ganz bestimmt Walter Benjamin ein Lied zu singen.

Dabei haben Sie zugleich Ihre eigene »Madame Bovary« oder vielleicht Ihre »Molly Bloom« gestaltet, oder besser gesagt, Sie haben dieser Ihrer Romanfigur Leben eingehaucht, und die heißt nicht anders als Gesine Cresspahl. Leben einhauchen! Dieser metaphorische Ausdruck deckt sich absolut mit dem Griechischen εμφυσώ ζωή, ein biblischer, ganz bildhafter Ausdruck der menschlichen Schöpfung und zugleich verweist dieser auf den »Lebenskuss« bei den Wiederbelebungsversuchen, denn was sind eigentlich die Jahrestage, wenn nicht ein Romanepos über die Wiederbelebung einer ganzen Epoche, einer Familie, ja einer Landschaft, die zum literarischen ου τόπος (U-topie) geworden ist: Mecklenburg-Vorpommern. Nicht Ingrid, nicht Karin, nicht Krankenschwester D. sind es gewesen, sondern Gesine und Ihre Tochter Marie, jene, die Sie behutsam durch New York begleiteten und sie, Gesine, sollte Sie als moderne Ariadne, mit Hilfe von »Spiegel«- und »New York Times«-Ausschnitten, aus dem Labyrinth führen. Dafür mussten Sie sich auf vier Bände vorbereiten und dreizehn Jahre bis zur Vollendung der Jahrestage warten, wenn man den writer’s block, an dem Sie damals gelitten haben, miteinbezieht. Siebzehn Jahre danach entstand Margarethe von Trottas Verfilmung Ihres Romanepos, betitelt Jahrestage. Aus dem Leben von Gesine Cressphal. Den Film habe ich mir erst im deutschen Fernsehen vierteilig und dann komplett, damals in seiner Athener Erstaufführung im Goethe Institut Athen, angesehen. Ich war nicht begeistert, jedoch gerührt, es ist sicherlich äußerst schwierig, aus über tausendachthundert gedruckten Seiten einen Fernsehfilm (ein anderes Medium für ein anderes Publikum) zu machen und die Schnittstelle zwischen Roman und Film zu finden. Sie aber hat es zumindest gewagt, nur hätte ich mir lieber Hannelore Elsner anstatt Susanne von Borsody in der Rolle von Gesine gewünscht, aber das ist reine Geschmackssache, kein Urteil.

Aus Ihren Jahrestagen entstand 1983 Rolf Michaelis’ Kleines Adressbuch von Jerichow und New York. Ein Register zu Uwe Johnsons Jahrestagen. Man schlägt darin wie in einem Telefonbuch oder einem Lexikon nach, man sucht die Namen und die Orte auf, die die außergewöhnliche Tetralogie geprägt haben, und es liest sich wie ein Wegbegleiter in die Geschichte und in die Geschichten Ihres Lebens und die des Romans. Jahrestage ist, finde ich, nebst der Ästhetik des Widerstands von Peter Weiss und Stiller (bei manchen Literaturwissenschaftlern ist die Rede von Mein Name sei Gantenbein) von Max Frisch (noch) ein »Zauberberg« in der deutschsprachigen Literaturmoderne. Diesen zu besteigen erfordert die Ausdauer und die Kräfte eines Profiradlers beim Bezwingen des Mont Ventoux während der Tour de France.

Ein solcher Profiradler war auch Achim (der literarische Gustav Adolph »Täve« Schur, Held und Idol in der Sportgeschichte der DDR) in Ihrem zweiten (eigentlich dritten, wenn man Ingrid Babendererde am Anfang dazu zählt, auch wenn posthum veröffentlicht) Roman, Das dritte Buch über Achim. Im Abspann des Romans (jeder Roman liest sich wie ein Film aus Worten) entschlüsselt eine Reihe von Doppelpunkten (:) die Botschaft: Die Ereignisse beziehen sich nicht auf ähnliche sondern auf die Grenze: den Unterschied: die Entfernung und den Versuch sie zu beschreiben, denn das war immer Ihr Anliegen, von Ihrem ersten Schulaufsatz vielleicht bis zu Ihren letzten Texten, nämlich der Grenzübergang, die Zwischenräume, die Freiräume, die Überbrückung von Ferne und Nähe zu beschreiben.

Ich denke dabei, Sie müssen der erste gewesen sein, der diesem Satzzeichen einen besonderen Stellenwert im Satzaufbau und in der Textform beimisst. Proust entdeckt das Komma, Sie den Doppelpunkt. Dieser hat eine duale, fast Simmel’sche Funktion: er trennt und vereint zugleich sinngemäß den Inhalt eines Satzes, dessen Subjekte, Handlungen und Orte. Der Doppelpunkt wirkt nämlich auf dem Papier genauso wie die Grenze auf der Landkarte: man hält davor inne, man orientiert sich danach, man überschreitet sie, mal zögernd, mal hastig, man verlässt sie und man kehrt an sie wieder zurück, und Sie waren immer ein Grenzgänger, dessen Ansichten Michael Hoffmann in seiner Monographie über Sie erörtert, und dessen Leben Bernd Neumann in seiner, Ihrer monumentalen Biographie ausführlich nacherzählt hat.

 

Sie sind frühzeitig aus dem Leben geschieden, fünf Jahre vor dem Fall der Mauer und der deutschen Wiedervereinigung. Doch was zusammengehörte, wuchs hinterher nicht einwandfrei zusammen. Rivalität statt Versöhnung, Ossis gegen Wessis und ein neues Literatur– und Filmgenre, die Ostalgie, traten dabei hervor. Bald gerieten Sie (und mehrere Ihrer Zeitgenossen) in Vergessenheit, das neue Deutschland (nicht das Blatt des »Verwalters«) hatte andere Sorgen als die, die Sie damals geplagt haben. Währungsunion, Treuhandgesellschaft, Neue Bundesländer, Stasi–Vergangenheit, IM–Geschichten, Modernisierung, Wendeliteratur, Trabikultur gehörten damals zum Alltagsvokabular. Die Abschaffung der Grenze verursachte eine neue Grenze. Das ›Leben der Anderen‹ musste neugestaltet werden, nichts sollte mehr an Westdeutschland oder an die DDR und an deren Literaturen erinnern. Eine neue Ortlosigkeit entstand daraus, man ist überall und zugleich nirgendwo. Die Grenzen sind aufgelöst, dadurch ist die Welt neu erfunden, neu erzählt und zugleich neu unübersichtlich geworden. Zusätzlich kamen erneut Fragen der Integration auf sozialer, nationaler und europäischer Ebene auf, im Rahmen der fortschreitenden Globalisierung.

Durs Grünbein erwähnt in seiner Poetikvorlesung, betitelt Vom Stellenwert der Worte, eine Zeile von Pier Paolo Pasolini aus seinem »langen Gedicht–Selbstporträt ›Who is me‹: Damit du mich nicht liest, wie man einen Dichter liest«. Einen solchen Satz, denke ich, hätten Sie auch schreiben können, »Genosse Schriftsteller«, Uwe Johnson. Damit ich nicht raten muss, so wie Sie.

Αχ, Ούβε, τι χώρα είναι αυτή;

Αθήνα, Αύγουστος 2018

Αγαπητέ Ούβε Γιόνζον,
είναι όντως παράδοξο και αφήνει μια αλλόκοτη εντύπωση το να σας απευθύνω αυτήν την επιστολή τριάντα τέσσερα χρόνια μετά τη θλιβερή είδηση του μοναχικού σας αποχαιρετισμού, όταν στην παμπ The Napier, στο Sheerness on Sea, έξω από το Λονδίνο, κυκλοφόρησε μια παράξενη φράση: „the vicar is dead“ (ο εφημέριος είναι νεκρός). Σήμερα ακούγεται σαν κρυπτογραφημένο μήνυμα σε κάποια ανακοίνωση του BBC ή στις αγγελίες των Times από την σκοτεινή εποχή του πολέμου, ή ίσως βγαλμένη από τα κατασκοπικά μυθιστορήματα του John Le Carré που διαδραματίζονται στο Λονδίνο ή στο Βερολίνο, για να ειδοποιήσει για το τέλος κάποιας μυστικής επιχείρησης ή για την απαλλαγή από κάποιον ενοχλητικό πράκτορα που αυτομόλησε στο αντίπαλο στρατόπεδο.
Επιτρέψτε μου να σας εξηγήσω τον λόγο γι’ αυτήν την επιστολή που ήθελα να γράψω από καιρό, ώστε να καταλάβει ακόμη και ο απρόθυμος αναγνώστης την αφετηρία της, το κίνητρο και τον σκοπό της συγγραφής της, ίσως και την raison d’ être για μια τέτοια επιστολή. «Τα βιβλία είναι ογκώδεις επιστολές σε φίλους» είχε σημειώσει κάπου ο Ζαν Πώλ και από τούτη την επιστολή που σας απευθύνω θα βγει ένα βιβλιαράκι για τη σειρά της Edition Romiosini, στην οποία έχουν γράψει ήδη η Ελένη Βαροπούλου στον Χάινερ Μύλλερ, ο Πέτρος Μάρκαρης στον Θόδωρο Αγγελόπουλο, ο Χάρης Βλαβιανός στον Έζρα Πάουντ, ο Θανάσης Βαλτινός στην Κρίστα Βολφ και η Ελένη Τοπάλη στον Ρίλκε. Κανονικά, αυτό το κείμενο είναι μια «σύντομη επιστολή για μια όψιμη συνάντηση» μαζί σας, ενταγμένο στην παράδοση αιώνων που μας έχει αφήσει το είδος της επιστολογραφίας, από την οποία πηγάζει εν μέρει και το μυθιστόρημα, ως αφηγηματική μορφή του αστικού μοντερνισμού που έχει επιδράσεις και από το είδος του «επιστολικού μυθιστορήματος» – αρκεί να αναφέρουμε τον Γκαίτε ή τον Λακλό.
Το όνομά σας είχε τραβήξει την προσοχή μου ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του εβδομήντα στο μάθημα των γερμανικών στη Γερμανική Σχολή της Αθήνας (που έφερε και το όνομα του μεγάλου αρχαιολόγου Νταίρπφελντ): Ούβε Γιόνζον. Ήταν ένα ανθολόγιο από τις εκδόσεις Hueber με λευκό εξώφυλλο και πρασινωπά γράμματα, με τον τίτλο Deutsche Gegenwart [Γερμανικό παρόν], αν δεν με απατά η μνήμη μου (μα, και πάλι, τι σημαίνει μνήμη; Ίσως κάποια – η δική σας – γάτα που πότε παίζει με το κουβάρι «μνήμη», και πότε το γρατζουνάει ή χοροπηδάει γύρω του;), το οποίο περιείχε ένα κείμενό σας. Δεν μπορώ πια να θυμηθώ ούτε τον τίτλο, ούτε και το περιεχόμενό του (ίσως κάποιο διήγημα; Μήπως απόσπασμα μυθιστορήματος; Κάποιο από τα πεζά σας;), όμως το επώνυμο, Γιόνζον, αυτό μου χαράχτηκε στη μνήμη, ίσως επειδή με μια πρώτη ματιά φανερωνόταν η αγγλοαμερικανική ή σουηδική (μακρινή, στην περίπτωσή σας) καταγωγή του, ή ίσως ακόμη επειδή το κείμενο, πυκνό και σύνθετο, μου είχε φανεί (τότε) ακατάληπτο.
Ακολούθησαν τα χρόνια μαθητείας ενός έλληνα φοιτητή σε γερμανικά πανεπιστήμια, που είχε φύγει από τη χώρα του για να μάθει να διαβάζει, σε μια εποχή, στην οποία η Ελλάδα πανηγύριζε την επιστροφή της δημοκρατίας και στη Γερμανία εξακολουθούσαν να είναι αισθητές οι αναταράξεις του ’68 (μέχρι και τον «κόκκινο κύκλο» της RAF), έστω και ξεθωριασμένες, σαν μαραμένα λουλούδια λωτού σε σκοτεινό έλος. Τότε υπήρχε ακόμη η Δυτική Γερμανία και η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας, ο Γκύντερ Νέτσερ και ο Γιούργκεν Σπαρβάσσερ, το Δυτικό Βερολίνο και το Βερολίνο, πρωτεύουσα της ΛΔΓ, όμως ο «διοικητής» λεγόταν τότε Έριχ Χόνεκερ και του είχε βγάλει τραγούδι μέχρι και ο Ούντε Λίντενμπεργκ (»Ey Honey, ich sing für wenig Money«).
Μόλις στις αρχές της δεκαετίας του ’80, στο Αμβούργο, είχα την πρώτη μου στενή επαφή μαζί σας και με το έργο σας, χάρη στα βιβλία που δανειζόμουν από την Κρατική και Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη «Καρλ φον Οσσιέτσκι» και από τη Δημοτική Βιβλιοθήκη του Άιμσμπύττελ, αλλά και από τα συνηθισμένα βιβλιοπωλεία της χανσεατικής πόλης, όπου μπορούσα να βρω τα βιβλία σας, άλλοτε τυχαία και άλλοτε ψάχνοντας, κυρίως στο βιβλιοπωλείο Χάινριχ Χάινε στην Γκρίντελαλέε, μπροστά από την πανεπιστημιούπολη, αλλά και στους μακρόστενους πάγκους των υπαίθριων βιβλιοπωλών με τα μεταχειρισμένα βιβλία, έξω από τη σχολή Κοινωνιολογίας στην μικρή Πλατεία Αλιέντε ή έξω από τη Λέσχη.
Μα γιατί κάθομαι και γράφω για ασήμαντες λεπτομέρειες από τα φοιτητικά μου χρόνια στη Γερμανία; Τι νόημα έχει μια «Ανοιχτή Επιστολή» που απευθύνεται σ’ εσάς; Μήπως με τη «γάτα μνήμη» θέλω απλώς να περάσω την ώρα μου ή ίσως και να ξανακερδίσω τον χαμένο χρόνο; Ποιον ενδιαφέρει το πότε ένας έλληνας γυμνασιόπαις από την Αθήνα ήρθε σε επαφή για πρώτη φορά με το έργο ενός από τους σημαντικότερους συγγραφείς της μεταπολεμικής Γερμανίας και το ότι συνεχίζει να ασχολείται με τα μυθιστορήματά σας, τις Διαλέξεις σας περί Ποιητικής στη Φρανκφούρτη, το «Ταξίδι στο Κλάγκενφουρτ», ακόμα και με τις τηλεοπτικές σας κριτικές, μα κυρίως με το Τρίτο βιβλίο για τον Άχιμ; Και ποιον άραγε να ενδιαφέρει η εργοβιογραφία σας; Μονάχα η Μπίρτε Φαίρστερ από την Frankfurter Allgemeine επιμένει από πέρυσι να επικοινωνεί μαζί σας, ξεφυλλίζοντας προς τα πίσω τον χρόνο από τις Επετείους στο εβδομαδιαίο blog της («Η εβδομάδα με την κυρία Κρέσπαλ. Blog ανάγνωσης για τις Επετείους του Ούβε Γιόνζον»), μαζί με λίγους μυημένους αναγνώστες που σχολιάζουν τα κείμενά της συγκρατημένα και αντικειμενικά. Τον Αύγουστο του 2018 αποχαιρέτησε τη σειρά με την 53η ανάγνωση («Αποχαιρετισμός όχι μόνο από τη Νέα Υόρκη»), διαπιστώνοντας παράλληλα ότι η σημαντικότερη φράση των μυθιστορημάτων σας είναι «Για να μη χρειαστεί να μαντέψεις, όπως κι εγώ.» Παράξενη φράση πάντως.
Κι όμως, υπήρξε άλλος ένας Έλληνας, ο πρώτος μάλιστα απ’ όλους, ο οποίος ασχολήθηκε με το Τρίτο βιβλίο για τον Άχιμ, ένα μυθιστόρημα που η δομή του θυμίζει αναπόφευκτα πρακτικά ανάκρισης (κοφτές, σαφείς ερωτήσεις σε λακωνικό ύφος, άλλοτε ανοιχτές και άλλοτε υποβολιμαίες ή προβολικές). Λεγόταν Δημήτρης Μορτόγιας και ζούσε στο Δυτικό Βερολίνο στις αρχές της δεκαετίας του εβδομήντα, όπου είχατε εγκατασταθεί κι εσείς, πριν φύγετε για τις ΗΠΑ, μα έφυγε γρήγορα από κοντά μας. Είχε λοιπόν γράψει μια εκτενή κριτική για το Τρίτο βιβλίο για τον Άχιμ, διαπιστώνοντας εύστοχα: «Η επιφύλαξη δεν είναι προσποίηση, παρά στάση ζωής.» Από τότε ξεχάστηκε. Σχεδόν κανείς δεν τον γνωρίζει πια, ούτε οι της γερμανικής φιλολογίας στην Αθήνα, ούτε οι νεοελληνιστές στη Γερμανία, και κανείς δεν ενδιαφέρθηκε να μάθει περισσότερα για εσάς εκτός από εκείνον, την εποχή που έγραφε στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου το διδακτορικό του για το μυθιστόρημα του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα. Εξακολουθήσατε να είστε ελάχιστα γνωστός στους εκδότες, κριτικούς λογοτεχνίας και αναγνώστες της χώρας μου, οι οποίοι προτιμούσαν τον Μπαιλλ, τον Γκρας ή τον Έντσενσμπέργκερ. Εγώ όμως προτιμούσα εσάς.
Σχεδόν την ίδια εποχή ο Βασίλης Βασιλικός, συγγραφέας του Ζ και του Γλαύκου Θρασάκη (ίσως ένας λογοτεχνικός συγγενής του Τρίτου βιβλίου για τον Άχιμ, σίγουρα ακούσια και υποσυνείδητα, στο οποίο μυθιστοριογράφος και μυθιστορηματικός ήρωας περιπλανούνται επίσης άσκοπα και στα δύο τμήματα του Βερολίνου), σας αναφέρει ανάμεσα στα Πορτραίτα των προσωπικοτήτων από τον χώρο της λογοτεχνίας, του κινηματογράφου και της πολιτικής που είχε συναντήσει στις μακροχρόνιες περιπλανήσεις του από την εποχή που ήταν εξόριστος και αυτοεξόριστος. Αργότερα έμαθα ότι σας είχε συναντήσει φευγαλέα όταν ήταν υπότροφος του DAAD στο Δυτικό Βερολίνο (να τον θυμάστε άραγε, έστω και αόριστα;), σημειώνοντας: «Τεράστιος, μακρύς, υπέρβαρος, ξανθός, θυμίζει πληγωμένο ελέφαντα που δεν καταφέρνει να επιστρέψει στη φωλιά του για να πεθάνει.»
Μέχρι και το Ινστιτούτο Γκαίτε της Αθήνας, αν θυμάμαι καλά, δεν είχε φροντίσει για χρόνια να διοργανώσει εκδήλωση προς τιμήν του σημαντικότερου συγγραφέα της γερμανογερμανικής λογοτεχνίας, και όταν τελικά τη διοργάνωσε με αφορμή την έκδοση στα ελληνικά του Τρίτου βιβλίου για τον Άχιμ (του πρώτου και προς το παρόν μοναδικού βιβλίου σας που εκδόθηκε στην Ελλάδα) έγινε μια μάλλον φτωχική εκδήλωση στο φουαγιέ.
Μα γνωρίζω φυσικά ότι δεν σας άρεσε να ακούτε και να διαβάζετε αυτόν τον χαρακτηρισμό. Για τους συμπατριώτες σας υπήρξατε πάντοτε ένας ενοχλητικός Γερμανός. Όχι κοσμοπολίτης στο μεταμοντέρνο πλαίσιο της διαφορετικότητας, της κινητικότητας και της ευελιξίας, αλλά ένας πραγματικός πολίτης του κόσμου, όπως τον έχει περιγράψει και εξηγήσει στο βιβλίο του ο Πέτρος Κουλμάσης, πατέρας του σκηνοθέτη Τίμωνα Κουλμάση.
Αχ, Ούβε, τι χώρα είναι αυτή; Εδώ και εκεί, στη μία και στην άλλη άκρη, στα βόρεια εσείς, στο Μέκλενμπουργκ-Φορπόμερν που (πάντοτε) νοσταλγούσατε, κι εγώ στα νότια, στην (άλλοτε) αγαπημένη μου πόλη; Μα τι είναι αυτό που συνέβη στις χώρες μας και στους λαούς μας; Και, αλήθεια, η δική σας Ιθάκη πού βρίσκεται; Το δικό μου Γκύστρο; Μήπως στον σχολικό άτλαντα των εκδόσεων Dierke που συμβουλευόμουν στη γεωγραφία όταν ήμουν μαθητής, ή σε κάποιον λογοτεχνικό άτλαντα; Πού πρέπει να ξεκινήσει η ιχνηλασία; Στο Καμίν; Στο Πόζναν; Στο Άνκλαμ; Στο Γκύστρο; Στο Γέριχο; Στη Λειψία; Στην Καρλσρούη; Στην Κέρκυρα; Στο Βερολίνο, πρωτεύουσα της ΛΔΓ; Στο Δυτικό Βερολίνο; Στη Νέα Υόρκη; Στη Φρανκφούρτη; Στο Sheerness on sea; Στις μητροπόλεις του κόσμου, στα βιβλία του συγγραφέα ή στα αρχεία και τις βιβλιοθήκες; Στη Φρανκφούρτη, την πάλαι ποτέ θρυλική έδρα των εκδόσεων Suhrkamp, όπου κάποτε ο Πέτερ Ζούρκαμπ ήταν διστακτικός, διαβάζοντας το χειρόγραφο του μυθιστορήματος Ίνγκριντ Μπαμπεντερέρντε και αρχικά το απέρριψε; Στο Μάρμπαχ και στο Λογοτεχνικό του Αρχείο ή στο Ρόστοκ, όπου βρίσκεται στο μεταξύ το δικό σας αρχείο; Ή μήπως στην Public Library της Νέας Υόρκης; Ίσως στην παμπ The Napier; Να υπάρχει ακόμη; Ο ιδιοκτήτης είναι ο ίδιος, ή μήπως ο γιος του ή έχει αλλάξει χέρια εδώ και καιρό;
Όταν, πολύ αργότερα, σχεδόν δεκαπέντε χρόνια μετά τον θάνατό σας, σας επισκέφθηκα, βρέθηκα μπροστά από μια πόρτα ερμητικά κλειστή. Ο δρόμος της προκυμαίας ήταν έρημος, η θάλασσα μια κυανή λωρίδα που πάνω της στηριζόταν ο γαλάζιος ουρανός, ούτε ένας γείτονας δεν φαινόταν. Στην παμπ δυστυχώς δεν κατάφερα να πάω. Και την ίδια μέρα έφυγα και πάλι απογοητευμένος για το Λονδίνο. Από το «ταξίδι στο Sheerness» δεν έχει μείνει παρά μια φωτογραφία που δείχνει την πόρτα σας, η ανάμνηση του ρεπορτάζ στο περιοδικό Stern (έστω και κάτω από ύποπτες συνθήκες ως προς τη δημοσιογραφική δεοντολογία) και το βιβλιαράκι που κυκλοφόρησε αργότερα.
Γιατί σας απευθύνω αυτήν την επιστολή; Τι θέλω να πετύχω μ’ αυτό και τι είδους αποτελέσματα θα μπορούσε να έχει σε μια εποχή που η αλληλογραφία είναι πλέον παρωχημένη και η πατρίδα έχει απαξιωθεί ως έννοια σε μία πολιτική αντιπαράθεση; Πού βρίσκεται άραγε η (δική σας, δική μου, δική μας) πατρίδα; Πού να είναι η έδρα μας; Στη γλώσσα μήπως, όπως ισχυρίζονται ο Χάιντεγκερ και ο Γκοντάρ, στην ανάμνηση ή στη χαμένη παιδική ηλικία; Και τέλος, τι είναι οικείο και τι ξένο;
Πάντοτε αναζητούσατε κάποιον πατέρα (Προσπάθεια ανεύρεσης ενός πατέρα) και τη χαμένη πατρίδα («Η πιο πικρή πατρίδα είναι όταν την παρατηρείς από κοντά» είχατε γράψει κάποτε) και αυτή σας η αναζήτηση ήταν στενά δεμένη με τη γλώσσα και τη μνήμη, για να μην πω βαθιά ριζωμένη μέσα τους. Αυτό είναι το Τρίγωνο των Βερμούδων της ανθρώπινης ύπαρξης, που από τον καιρό του Ομήρου μέχρι τη μαντλέν του Προυστ και τον Οδυσσέα του Τζόυς ακολουθεί την ίδια ρότα με τους ανθρώπους να χάνονται στους λαβυρίνθους της μνήμης και των αναμνήσεων. Είναι ο μοιραίος «μονόδρομος» του καθενός μας, που δεν τον ανοίγει πάντοτε κάποια Άσγια Λάτσις, και αυτό σίγουρα το ξέρει πολύ καλά ο Βάλτερ Μπένγιαμιν από ίδια πείρα.
Και όμως, είχατε σχεδιάσει τη δική σας Μαντάμ Μποβαρύ ή ίσως τη Μόλλυ Μπλουμ, ή μάλλον, είχατε εμφυσήσει ζωή σ’ εκείνη τη μυθιστορηματική σας φιγούρα που το όνομά της δεν είναι άλλο από Γκεζίνε Κρέσπαλ. «Εμφυσήσει ζωή!» Αυτή η μεταφορά (αυτολεξεί και στα γερμανικά), βιβλική και έντονα εικονοπλαστική της δημιουργίας του ανθρώπου, παραπέμποντας ταυτόχρονα στο «φιλί της ζωής», όταν κανείς προσπαθεί να επαναφέρει κάποιον, γιατί, τι άλλο είναι οι Επέτειοι, αν όχι μυθιστορηματικό έπος για την επαναφορά, δηλαδή την αναβίωση μιας ολόκληρης εποχής, μιας οικογένειας, ίσως και ενός τόπου, ο οποίος κατέληξε σε λογοτεχνικό ου-τόπο, σε ουτοπία: το Μέκλενμπουργκ–Φορπόμμερν. Δεν ήταν η Ίνγκριντ, ούτε η Κάριν, ούτε η νοσοκόμα Ντ., παρά η Γκεζίνε και η κόρη της Μαρί, που τη συνοδεύατε προσεκτικά στους δρόμους της Νέας Υόρκης, και η Γκεζίνε ήταν που με τη βοήθεια αποκομμάτων από τον Spiegel και τους New York Times θα σας έβγαζε από τον Λαβύρινθο, ως άλλη Αριάδνη. Σε αντάλλαγμα, έπρεπε να είστε έτοιμος για τέσσερις τόμους και να περιμένετε δεκατρία χρόνια μέχρι να ολοκληρωθούν οι Επέτειοι, αν συνυπολογίσει κανείς και το writer’s block που σας ταλαιπωρούσε εκείνη την εποχή. Δεκαεπτά χρόνια αργότερα γυρίστηκε η τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορηματικού σας έπους από τη Μαργκαρέτε φον Τρόττα, με τον τίτλο Από τη ζωή της Γκεζίνε Κρέσπαλ. Την ταινία την πρωτοείδα στη γερμανική τηλεόραση σε τέσσερις συνέχειες και αργότερα ολόκληρη, σε πρώτη προβολή στο Ινστιτούτο Γκαίτε της Αθήνας. Θυμάμαι ότι η ταινία δεν με είχε ενθουσιάσει ιδιαίτερα, με είχε όμως συγκινήσει. είναι σίγουρα εξαιρετικά δύσκολο να μεταφέρει κανείς στην τηλεόραση (άλλο μέσο για διαφορετικό κοινό) χίλιες οκτακόσιες τυπωμένες σελίδες, και να εντοπίσει το σημείο τομής ανάμεσα στο μυθιστόρημα και στην ταινία. Εκείνη τουλάχιστον το αποτόλμησε, κι ας προτιμούσα την Αννελόρε Έλσνερ στον ρόλο της Γκεζίνε αντί για τη Σουζάννε φον Μπόρσοντι, αυτό όμως είναι θέμα γούστου και δεν αποτελεί κριτική.
Από τις Επετείους προέκυψε το 1983 το Μικρό καρνέ της Γέριχο και της Νέας Υόρκης. Ευρετήριο στις Επετείους του Ούβε Γιόνζον, του Ρολφ Μιχαέλις. Μπορείς να ανατρέξεις σε αυτό, όπως σ’ έναν τηλεφωνικό κατάλογο ή ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό, αναζητώντας ονόματα προσώπων και τόπων σημαντικών για την μακρόπνοη αφήγηση, και μπορείς να το διαβάσεις σαν οδηγό για την ιστορία και τις ιστορίες, των βίων και του ίδιου του μυθιστορήματος. Νομίζω ότι οι Επέτειοι είναι μαζί με την Αισθητική της αντίστασης του Πέτερ Βάις και τον Στίλλερ (μερικοί φιλόλογοι μιλούν για το Ας με λένε Γκάντενμπαϊν) του Μαξ Φρις (άλλο) ένα Μαγικό βουνό του γερμανόφωνου μοντερνισμού. Για να καταφέρει κανείς να ανέβει μέχρι πάνω, πρέπει να έχει την αντοχή και τις δυνάμεις που χρειάζεται ο επαγγελματίας ποδηλάτης για την ανάβαση στο Μοντ Βαντού (Mont Ventoux) στον Γύρο της Γαλλίας.
Ένας τέτοιος επαγγελματίας ποδηλάτης ήταν και ο Άχιμ (ο λογοτεχνικός Γκούσταβ Άντολφ «Τέβε» Ζουρ, ήρωας και είδωλο της αθλητικής ιστορίας της ΛΔΓ) στο δεύτερο μυθιστόρημά σας Το τρίτο βιβλίο για τον Άχιμ (κανονικά το τρίτο, αν λογαριάσουμε και την Ίνγκριντ Μπαμπεντερέρντε, το πρώτο κατά σειράν, κι ας δημοσιεύθηκε μετά θάνατον). Στους τίτλους τέλους του μυθιστορήματος (κάθε μυθιστόρημα μπορεί να το διαβάσει κανείς σαν ταινία φτιαγμένη από λέξεις), μια ακολουθία από άνω και κάτω τελεία (:) αποκρυπτογραφεί το μήνυμα: Τα γεγονότα αναφέρονται όχι σε παρόμοια παρά στο σύνορο: στη διαφορά: στην απόσταση και στην προσπάθεια να την περιγράψεις, διότι αυτό ήταν το μόνιμο ζητούμενο για εσάς, από την πρώτη σχολική έκθεση ίσως μέχρι τα τελευταία σας κείμενα: το πέρασμα των συνόρων, οι ενδιάμεσοι χώροι, οι κενοί χώροι, η περιγραφή της γεφύρωσης του μακρινού και του κοντινού.
Σκέφτομαι πως θα πρέπει να είστε ο πρώτος που έδωσε σ’ αυτό το σημείο στίξης κάποια ιδιαίτερη βαρύτητα στη σύνταξη και τη δομή του κειμένου. Ο Προυστ ανακαλύπτει το κόμμα, εσείς την άνω και κάτω τελεία, η οποία έχει μια αμφίσημη λειτουργία σχεδόν, έναν δυϊσμό, όπως στον Ζίμμελ: χωρίζει και ταυτόχρονα ενώνει νοηματικά το περιεχόμενο μιας περιόδου, τα υποκείμενά της, τις πράξεις και τους τόπους. Η άνω και κάτω τελεία λειτουργεί στο χαρτί σχεδόν όπως τα σύνορα στον χάρτη: μπορείς να σταματήσεις, όταν τα συναντήσεις, να τα χρησιμοποιήσεις ως προσανατολισμό, να τα περάσεις, διστακτικά ή βιαστικά, να τα αφήσεις πίσω σου και να επιστρέψεις πάλι σε αυτά, κι εσείς ήσασταν πάντοτε κάποιος που διέσχιζε τα σύνορα, με απόψεις που τις περιγράφει ο Μίχαελ Χόφμαν στη μονογραφία του για εσάς και με βίο που περιγράφει εξονυχιστικά ο Μπερντ Νόιμαν στη μνημειώδη βιογραφία του, τη δική σας βιογραφία.
Φύγατε νωρίς από τη ζωή, πέντε χρόνια πριν την Πτώση του Τείχους και την Επανένωση της Γερμανίας. Όμως, αυτό που έπρεπε να ενωθεί, ενώθηκε, αλλά με προβλήματα. Προέκυψαν ανταγωνισμοί αντί για συμφιλίωση, Ανατολικοί εναντίον Δυτικών και ένα νέο λογοτεχνικό και κινηματογραφικό είδος, το «οσταλγικό», που νοσταλγεί το ανατολικό (Ostalgie). Λησμονηθήκατε γρήγορα, εσείς και αρκετοί σύγχρονοί σας, η Νέα Γερμανία (όχι το φύλλο του «διοικητή») είχε άλλες έγνοιες από αυτές που βασάνιζαν εσάς. Νομισματική Ένωση, Εταιρεία Διαχείρισης Κρατικής Περιουσίας, Nέα Oμόσπονδα Kρατίδια, το παρελθόν της Στάζι, ιστορίες ανεπίσημων μυστικών συνεργατών, εκσυγχρονισμός, Λογοτεχνία της Μετάβασης, ο «πολιτισμός του Τράμπαντ», όλα αυτά βρίσκονταν τότε στο καθημερινό λεξιλόγιο. Η κατάργηση των συνόρων δημιούργησε καινούργια σύνορα. «Η ζωή των άλλων» έπρεπε να διαμορφωθεί εκ νέου, τίποτε δεν έπρεπε να θυμίζει είτε την ΟΔΓ είτε τη ΛΔΓ και τη λογοτεχνία τους. Και έτσι προέκυψε μια νέα Α-τοπία, βρίσκεται κανείς παντού και πουθενά την ίδια στιγμή. Τα σύνορα ακυρώθηκαν και ο κόσμος εφηύρε νέες ταυτότητες, νέα αφηγήματα, αλλά έγινε παράλληλα πιο συγκεχυμένος, ετέθησαν και πάλι θέματα ένταξης στο κοινωνικό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, στο πλαίσιο της προϊούσας παγκοσμιοποίησης.
Ο Ντουρς Γκρύνμπαϊν αναφέρει στη Διάλεξη Ποιητικής με τον τίτλο Για τη βαρύτητα των λέξεων έναν στίχο του Πιέρ Πάολο Παζολίνι από το «μακρύ ποίημα-αυτοπροσωπογραφία ›Who is me‹: Για να μη με διαβάσεις, όπως διαβάζεις κάποιον ποιητή». Σκέφτομαι ότι μια τέτοια φράση θα μπορούσατε να είχατε γράψει κι εσείς, «σύντροφε συγγραφέα», Ούβε Γιόνζον. Για να μη χρειαστεί να μαντέψω, όπως κι εσείς.

Η μετάφραση από τα γερμανικά
έγινε από τον Κώστα Κοσμά.

Η μεταγραφή ονομάτων
στα ελληνικά προσαρμόστηκε
στις επιθυμίες του συγγραφέα.